Κατά τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται έντονος προβληματισμός ως προς τις μεθόδους πειθαρχίας, καθώς οι γονείς έρχονται αντιμέτωποι με τις αταξίες των παιδιών τους, τη ριψοκίνδυνη συμπεριφορά τους, όπως επίσης και την περιορισμένη συνεργασία τους. Οι πιο αποτελεσματικές μέθοδοι είναι η επεξήγηση των αρνητικών συνεπειών της ανυπακοής χωρίς απειλές, η διδασκαλία ηθικής συμπεριφοράς έχοντας ως πρότυπο τη συμπεριφορά των γονέων, οι ανταμοιβές και η καθοδήγηση των παιδιών να κάνουν σωστές επιλογές κ.ά. Μια άλλη ευρέως αποδεκτή μέθοδο πειθαρχίας είναι «οι συνέπειες», η οποία επιτρέπει στα παιδιά το αξίωμα να αντιμετωπίσουν τα αποτελέσματα της συμπεριφοράς τους.
Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι η επιλογή ποικίλει ανάλογα με το αναπτυξιακό επίπεδο του παιδιού, την ηλικία και την προσωπικότητά του, ενώ στην περίπτωση αποτυχίας μιας μεθόδου συνιστάται αλλαγή και επιλογή άλλης αποτελεσματικότερης μεθόδου. Από τις διάφορες προτεινόμενες τεχνικές, ένας γονέας θα πρέπει να πάρει υπόψη του μόνο τις μεθόδους που του φαίνονται σωστές και κατάλληλες για την ηλικία του παιδιού, το επίπεδο κατανόησής του και το χαρακτήρα του. Αν κάποια μέθοδος δεν έχει το αποτέλεσμα που ελπίζει ο γονέας ή δεν είναι πλέον αποτελεσματική, μπορεί να πρέπει να την αλλάξει. Εξάλλου, δεν μιλάμε παρά για μια σειρά από εργαλεία, από τα οποία ο κάθε γονέας μπορεί να διαλέξει ποιο του κάνει. Εργαλεία διαφορετικά μεταξύ τους, που το καθένα ταιριάζει σε διαφορετικές περιστάσεις.
Αποδοκιμασία της μη επιτρεπτής συμπεριφοράς
Η εκδήλωση της αποδοκιμασίας μιας μη επιτρεπτής συμπεριφοράς αποτελεί βασική μέθοδο αποτελεσματικής πειθαρχίας. Όμως, τα καθιερωμένα πρότυπα συμπεριφοράς και οι αντιδράσεις των γονέων συχνά αποτελούν φαύλο κύκλο, όπου η επίλυση του προβλήματος είναι σχεδόν αδύνατη. Για παράδειγμα, όταν ένα παιδί φέρεται επιθετικά, ο γονέας του βάζει τις φωνές, έτσι το παιδί συνεχίζει την επιθετικότητα και ο γονέας συνεχίζει τις φωνές. Εάν ο γονέας υιοθετούσε πιο εποικοδομητικούς τρόπους να εκφράσει το θυμό του, αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα μείωση της επιθετικότητας του παιδιού, η οποία κατά συνέπεια θα μείωνε τη διάθεση του γονιού να συνεχίσει με φωνές και θα διέκοπτε το φαύλο κύκλο. Ουσιαστικά, η λύση του φαύλου κύκλου βρίσκεται στην αλλαγή προτύπων όπου κάποιο από τα εμπλεκόμενα άτομα πρέπει να επιλέξει ή να προτείνει κάτι διαφορετικό. Η σοφία και η ταπεινοφροσύνη των γονέων είναι αρκετή για τη διάλυση του φαύλου κύκλου. Αυτό δεν θα πρέπει να εκλαμβάνεται ως «οπισθοχώρηση» ή «απώλεια της μάχης», αλλά ως μια εποικοδομητική και αποτελεσματική πράξη, που θα κάνει πιο εύκολη τη ζωή μέσα στην οικογένεια για το γονιό και το παιδί.
Μέθοδοι που επιτυγχάνουν την λύση τέτοιων φαύλων κύκλων αφορούν αφενός την προειδοποίηση πριν την εκδήλωση ή την επιδείνωση μιας συμπεριφοράς ή την εκμάθηση των συνεπειών των πράξεων.
Το μέτρημα
«Το μέτρημα» αποτελεί μέθοδο που συχνά χρησιμοποιούν οι γονείς, όπως για παράδειγμα: «Έχεις περιθώριο μέχρι να μετρήσω ως το τρία (δέκα ή οποιοδήποτε άλλο νούμερο) για να σταματήσεις αυτό που κάνεις και να κάνεις εκείνο». Η μέθοδος αυτή έχει καλά αποτελέσματα, επειδή το παιδί εστιάζει την προσοχή του σε ό,τι του ζητάνε και οι γονείς μιλούν με σοβαρότητα. Όμως, η επιτυχία της τεχνικής αυτής εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το χαρακτήρα, τη διάθεση και την ηλικία του παιδιού.
Η τεχνική του διαλείμματος (time out)
Η τεχνική αυτή αναφέρεται στην απομάκρυνση του παιδιού από την ομάδα συνομηλίκων του ή και από τις δραστηριότητες της οικογένειας ως αποτέλεσμα της κακής του συμπεριφοράς και έχει ιδιαίτερη εφαρμογή σε παιδιά προσχολικής αλλά και σχολικής ηλικίας. Ο χρόνος που θα παραμείνει το παιδί εξαρτάται από την ηλικία του. Συνήθως προτείνεται ένα λεπτό για κάθε έτος της ηλικίας του. Αναφέρεται ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί ένα ρολόι-ξυπνητήρι ώστε να γίνει σαφές πότε λήγει ο χρόνος της απομόνωσης. Το βαθύτερο νόημα αυτής της τεχνικής είναι να καταλάβει το παιδί ότι η αρμόζουσα συμπεριφορά αποτελεί προϋπόθεση για τη συμμετοχή στη δραστηριότητα. Είναι σπουδαίο να τονισθεί ότι η επιστροφή του παιδιού είναι αναγκαία, όταν τους διαβεβαιώνει πως είναι έτοιμο να επιστρέψει στην ομάδα. Διαφορετικά, το παιδί παίρνει το μήνυμα πως αυτό που απορρίπτεται δεν είναι η συμπεριφορά του, αλλά το ίδιο ως κοινωνική οντότητα.
Αδιαφορία για συμπεριφορές
Η επιτυχία αυτής της τεχνικής στηρίζεται κυρίως στην παντελή αδιαφορία της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς έως την πλήρη διακοπή της. Όταν ο γονέας δίδει σημασία σε μια μη αποδεκτή συμπεριφορά, στην ουσία την ανατροφοδοτεί και προσφέρει το ερέθισμα που την κάνει να συνεχίζεται. Αν, για παράδειγμα, ένα παιδί φωνάζει και οι γονείς το αγνοήσουν, πιθανώς να σταματήσει αυτή την ανεπιθύμητη συμπεριφορά, ενώ αντίθετα αν δώσουν προσοχή, το πιθανότερο είναι να συνεχίσει τις φωνές. Ωστόσο, στο αρχικό στάδιο, η αδιαφορία μπορεί παροδικά να οδηγήσει σε αύξηση της μη επιθυμητής συμπεριφοράς για το λόγο ότι η προσοχή των γονέων είναι πολύ σημαντική για τα παιδιά.
Οι επιπτώσεις
Η επεξήγηση των επιπτώσεων μιας αρνητικής πράξης είναι πολύ σημαντική για την αποφυγή της. Ωστόσο, εάν η ανεπιθύμητη συμπεριφορά ενός παιδιού συνεχίζεται παρά την επεξήγηση των συνεπειών, θα πρέπει να υπάρχει διαχωριστική γραμμή, δηλαδή μια τεχνητή επίπτωση που θα έχει αν ξεπεράσει τα όρια. Γενικά, θεωρείται ότι οι τεχνητές επιπτώσεις που επιβάλλονται στο παιδί δεν το διδάσκουν εξίσου καλά με τις φυσικές συνέπειες μιας πράξης, γι’ αυτό ο καλύτερος στόχος είναι το παιδί να συνειδητοποιεί πρώτα τις φυσικές συνέπειες. Η αποτελεσματική επιβολή κυρώσεων επιβάλλει να έχει προηγηθεί συζήτηση και συμφωνία για τις επιπτώσεις, ώστε το παιδί να τις κατανοήσει, να τις δεχθεί και να τις θυμάται. Οι επιπτώσεις θα πρέπει να είναι ανάλογες με το παράπτωμα. Ξαφνική επιβολή τιμωριών χωρίς προειδοποίηση ή υπερβολικά αυστηρές τιμωρίες δεν δίνουν στο παιδί καμιά ευκαιρία να συμπεριφερθεί καλύτερα. Οι αναγκαστικές επιπτώσεις ενδεχομένως να είναι ανεπιθύμητες ή ακόμη και δυσάρεστες για το παιδί, δεν θα πρέπει όμως να του κάνουν κακό για κανένα λόγο και καλό είναι να μην χρησιμοποιούνται εάν το παιδί είναι πρόθυμο να συνεργαστεί. Οι αναγκαστικές επιπτώσεις αποτελούν ξεκάθαρη απόδειξη ότι η προβληματική συμπεριφορά πρέπει να σταματήσει, αλλά όχι απαραίτητα γιατί πρέπει να σταματήσει. Όταν η κατάσταση είναι πιο ήρεμη, είναι σημαντικό γονείς και παιδί να συζητήσουν πώς να αποφύγουν παρόμοιες συγκρούσεις στο μέλλον. Όσο μικρότερο είναι το παιδί, τόσο πιο σύντομα θα πρέπει να ακολουθήσει η επίπτωση την άσχημη συμπεριφορά. Όσο στενότερη είναι η σχέση μεταξύ πράξης και αναγκαστικής επίπτωσης, τόσο ευκολότερα θα διδαχθεί το παιδί από αυτή.
Συννεφάκια λόγου
Η τεχνική αυτή αποτελεί μια προσιτή μέθοδο, που βοηθάει το παιδί να σκεφτεί καλύτερους τρόπους αντιμετώπισης δύσκολων καταστάσεων, συναισθημάτων ή σκέψεων, και γενικότερα είναι ιδιαίτερα ωφέλιμη για τα παιδιά που έχουν εγκλωβιστεί σε κακές συνήθειες συμπεριφοράς. Η συγκεκριμένη τεχνική λόγω της φύσης της έχει καλύτερη εφαρμογή σε παιδιά σχολικής ηλικίας. Σε κάθε ζωγραφιά υπάρχουν δυο συννεφάκια: ένα σκέψης, στο οποίο τα παιδιά πρέπει να γράψουν τι σκέφτεται το άτομο εκείνη τη στιγμή, και ένα λόγου, όπου θα γράψουν τι πρέπει να πει το άτομο για να λάβει τη βοήθεια που θέλει, να μην κάνει κακό σε κάποιον άλλο και να μη δημιουργήσει στον εαυτό του κάποιο πρόβλημα. Τα παιδιά μπορούν να γράψουν ελεύθερα ό,τι θέλουν στο συννεφάκι σκέψης, ενώ οι γονείς δεν πρέπει να τα μαλώνουν. Συνήθως, τα παιδιά σκέφτονται ότι θα ήθελαν να χτυπήσουν, να φωνάξουν, να βρίσουν, αλλά όμως το σημαντικότερο είναι πώς αντιμετωπίζουν τις σκέψεις τους. Συμπληρώνοντας τα συννεφάκια λόγου, μπορούν να διαπιστώσουν σαφώς τη διαφορά ανάμεσα σ’ αυτά που σκέφτονται και αυτά που τους επιτρέπεται να κάνουν. Με αυτή την τεχνική, τα παιδιά διαπιστώνουν ότι υπάρχουν κι άλλοι τρόποι να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους, διότι βλέπουν τα προβλήματα που προκύπτουν, αν λένε ακριβώς αυτό που σκέφτονται ή κάνουν συνεχώς ό,τι αισθάνονται.
Επιλογές
Στην απλή της μορφή, αυτή η τακτική δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα κόλπο: δίνονται στο παιδί δύο επιλογές, με τις οποίες γονέας και παιδί νιώθουν κι οι δυο ικανοποιημένοι. Για παράδειγμα: «Θα ήθελες να κάνεις μπάνιο με αφρόλουτρο ή με σαπούνι;». Η επιλογή που δεν δίνεται στο παιδί είναι να μην κάνει καθόλου μπάνιο. Αυτό το κόλπο πετυχαίνει σε τομείς όπου έχει υπάρξει αποτυχία στο παρελθόν, γιατί έτσι το παιδί νιώθει πως η γνώμη του μετράει, αλλά στην πραγματικότητα ο γονέας έχει θέσει τις παραμέτρους. Η ερώτηση «Θα ήθελες να λούσεις τα μαλλιά σου σήμερα το βράδυ ή αύριο;» ίσως έχει σαν αποτέλεσμα μιας μέρας καθυστέρηση, αλλά τουλάχιστον θα υπάρξει μια κάποια συμφωνία. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, όταν δίνονται στο παιδί επιλογές, βοηθιέται να συνειδητοποιήσει τις συνέπειες των πράξεων του και να βρει τις δικές του λύσεις. Και τα δύο είναι σημαντικά, προκειμένου να μάθει να στηρίζεται στον εαυτό του και να έχει αυτοπειθαρχία. Ακόμη και επιλογές όπως «Θέλεις καρότα ή μπρόκολα;» ή «Θέλεις να έρθει αύριο για φαγητό η Μαρία ή η Ελένη;» δείχνουν στο παιδί ότι η άποψή του μετράει και ότι στη ζωή του δεν συμβαίνουν μόνο πράγματα σε αυτό ή για αυτό, αλλά έχει και το ίδιο άποψη για ό,τι συμβαίνει. Επίσης, όταν οι επιλογές είναι πολύ λειτουργικές και διδακτικές, ενημερώνουν το παιδί για τις φυσικές συνέπειες των πράξεών του, όπως για παράδειγμα «Αν μείνεις κι άλλο στο μπάνιο, δεν θα προλάβουμε να πούμε παραμύθι. Θα μείνεις ή θα βγεις;»
Επιβράβευση της επιθυμητής συμπεριφοράς
Ένας τρόπος αποτελεσματικής πειθαρχίας είναι η επιβράβευση της επιθυμητής συμπεριφοράς αντί για την αποδοκιμασία της μη αποδεκτής. Για παράδειγμα, είναι προτιμότερο να ειπωθεί «Μπράβο που παίζεις ωραία με την αδερφή σου! Πολύ σε χαίρομαι!» αντί το «Μην κρατάς τα παιχνίδια μόνο για σένα!».
Πιο αναλυτικά, για να έχει αποτέλεσμα η επιβράβευση, χρειάζεται να είναι:
Άμεση: να δίνεται τη στιγμή που το παιδί εκδηλώνει την επιθυμητή συμπεριφορά και όχι πολύ αργότερα.
Συγκεκριμένη: να περιλαμβάνει ένα ξεκάθαρο λιτό λεκτικό μήνυμα.
Ειλικρινής και απόλυτα αφιερωμένη σε αυτό που συμβαίνει: να δίνεται ενώ προσέχουμε το παιδί, π.χ. το κοιτάμε στα μάτια και στεκόμαστε στο ύψος του όταν του μιλάμε.
Προσανατολισμένη στην αναγνώριση της προσπάθειας και όχι μόνο στην επιτυχία: να δίνεται όταν το παιδί καταφέρνει κάτι, αλλά και ενδιάμεσα, όσο δείχνει να προσπαθεί, ώστε να ενθαρρύνεται να βάλει τα δυνατά του μέχρι το τέλος.
Σταθερή και συνεπής: να ενισχύει σε κάθε ευκαιρία το παιδί, καθημερινά και χωρίς διακυμάνσεις.
Ανταμοιβές
Πολλοί γονείς και δάσκαλοι χρησιμοποιούν συστήματα ανταμοιβής για να κόψουν κάποιες κακές συνήθειες συμπεριφοράς. Συχνά αυτά τα συστήματα περιγράφονται ως αποτελεσματικά μέσα τροποποίησης της συμπεριφοράς του παιδιού και βραχυπρόθεσμα έχουν θετικά αποτελέσματα. Ωστόσο, μακροπρόθεσμα δεν αποτελούν λύση, επειδή χάνουν τη δραστικότητά τους με τον καιρό και προσφέρουν περιορισμένο πεδίο μάθησης στο παιδί. Το παιδί συμμορφώνεται, επειδή καταλαβαίνει γιατί θα πρέπει να κάνει κάτι ή επειδή θέλει την ανταμοιβή;
Υπάρχουν τέσσερα βασικά είδη ανταμοιβής για την καλή συμπεριφορά:
Υλική ανταμοιβή: Για παράδειγμα, ένα παιχνίδι, ένα γλυκό, μια μέρα διασκέδασης. Είναι επιλογή υψηλού κινδύνου, επειδή το παιδί που δωροδοκείται σύντομα γίνεται το παιδί που απαιτεί, το παιδί που ζητάει όλο και περισσότερα ή, ακόμη χειρότερα, που δεν βρίσκει ενδιαφέρον σε τίποτα.
Βραβεία: Για παράδειγμα, ένα αστέρι, ένα αυτοκόλλητο, ένα πιστοποιητικό καλής συμπεριφοράς ή επίδοσης. Αυτά τα σύμβολα μερικές φορές χρησιμοποιούνται ως απτές ενδείξεις της εκτίμησης των γονιών, όμως η ίδια η εκτίμηση του γονιού μετράει περισσότερο.
Αποδοχή: Αν η συμπεριφορά ενός παιδιού έχει σαν αποτέλεσμα τον έπαινο και την αποδοχή του ενήλικου, το παιδί έχει ισχυρό κίνητρο να ξαναφερθεί με τον ίδιο τρόπο. Αν αναφέρουμε στο παιδί τα θετικά αποτελέσματα των πράξεών του στους άλλους («Ευχαριστώ που μοιράστηκες το παιχνίδι σου με τον Κώστα, γιατί του έδωσες μεγάλη χαρά») και στο ίδιο («Επειδή συγύρισες τα παιχνίδια σου τόσο γρήγορα, είχαμε το χρόνο να πάμε στο πάρκο. Μπράβο!»), θα τονώσουμε την αυτοεκτίμησή του και θα του δώσουμε ένα εξαιρετικό μάθημα για τις θετικές συνέπειες της θετικής συμπεριφοράς.
Εσωτερικές ανταμοιβές: Σ' αυτή την περίπτωση, η καλή συμπεριφορά είναι από μόνη της ανταμοιβή, επειδή το παιδί ξέρει ότι αυτό που έκανε είναι το σωστό και νιώθει καλά που το έκανε. Είναι ο πυρήνας της αυτοπειθαρχίας.
