Εφηβεία θεωρείται η περίοδος εκείνη που ακολουθεί την παιδική ηλικία και οδηγεί προς την ενηλικίωση κατά την διάρκεια της οποίας πραγματοποιούνται τόσο βιολογικές και σωματικές όσο και ψυχοκοινωνικές μεταβολές. Πολλοί ειδικοί ψυχικής υγείας έχουν παρομοιάσει την εφηβεία με μια δεύτερη γέννηση, όπου ο έφηβος καλείται να αφήσει την οικογενειακή προστασία, να αποχωριστεί την παιδική ηλικία, να εξαφανίσει το παιδί μέσα του, ώστε να γεννηθεί σιγά-σιγά ο ενήλικας.
Η εφηβεία ορίζεται από το χρονικό διάστημα που ξεκινά με την εμφάνιση των πρώτων σημείων της ήβης και καταλήγει στην ενηλικίωση του ατόμου. Η «ήβη» αναφέρεται σε μια σύντομη περίοδο που διαρκεί περίπου δύο έως τέσσερα έτη βιολογικής ανάπτυξης, κατά την οποία πραγματοποιούνται οι βιοσωματικές αλλαγές που σχετίζονται με την ωρίμανση της γενετήσιας λειτουργίας. Κάποιες από αυτές τις αλλαγές, που ονομάζονται «πρωτεύοντα γνωρίσματα της ήβης», αναφέρονται στην ανάπτυξη του γεννητικού συστήματος (όρχεων του άρρενος, ωοθηκών του θήλεος) και στην παραγωγή ώριμων σπερματικών κυττάρων (σπερματοζωαρίων του άρρενος, ωαρίων του θήλεος), στη διόγκωση και στη λειτουργική προετοιμασία της μήτρας για κύηση, στην ανάπτυξη των οργάνων του άρρενος που χρησιμεύουν για την αναπαραγωγή. Άλλες αλλαγές, που ονομάζονται «δευτερεύοντα γνωρίσματα της ήβης», αναφέρονται σε εξωτερικά και φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, τα οποία συμβάλλουν στην ετερόφυλη έλξη και τη σεξουαλική καταλληλότητα (η ηβική κόμη, η διόγκωση των μαστών στα κορίτσια, η τρίχωση του προσώπου στα αγόρια, η αλλαγή στον τόνο της φωνής). Η εφηβεία αναφέρεται σε μια μακρότερη αναπτυξιακή περίοδο, διάρκειας 7 ή 8 ετών, και περιλαμβάνει τις αλλαγές που συμβαίνουν και στους τέσσερις βασικούς τομείς ανάπτυξης: το βιοσωματικό, το γνωστικό, το συναισθηματικό και τον κοινωνικό τομέα.
Η εφηβεία, δηλαδή, είναι μια έννοια ευρύτερη της ήβης και εμπεριέχει την ήβη. Η ήβη αποτελεί την κορυφαία και πιο χαρακτηριστική πλευρά της εφηβείας, αλλά είναι μόνο το βιολογικό μέρος της, ενώ η εφηβεία αναφέρεται σε όλες τις αλλαγές. Ο ακριβής καθορισμός των ηλικιακών ορίων της εφηβείας παρουσιάζει αρκετές δυσχέρειες, μιας και καθορίζονται από πολλούς παράγοντες, ψυχοκοινωνικούς, πολιτισμικούς κλπ. Για το λόγο αυτό και συναντάται ποικιλία σχηματικών σταδίων, τα οποία όμως συμφωνούν σαν έναρξη της εφηβείας τα 11 έτη και ως λήξη τα 20 ή 21 έτη. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) χαρακτηρίζει ως εφηβεία την ηλικιακή περίοδο από τα 11 ως τα 19 έτη, ενώ η Αμερικανική Παιδιατρική Ακαδημία την περίοδο από τα 11ως τα 21 έτη. Μια συχνή περιγραφή των σταδίων της εφηβείας αναφέρει τις εξής περιόδους:
1. Προεφηβεία : 11-13 ετών.
2. Μέση εφηβεία : 14-15 ετών.
3. Ύστερη εφηβεία : 16-18 ετών.
4. Μετεφηβεία : 18-21 ετών.
Αρχικό στάδιο (11-14 ετών)
Το αρχικό στάδιο, από τα έντεκα έως τα δεκατέσσερα έτη, σηματοδοτεί αλλαγές στη συμπεριφορά του παιδιού. Στο στάδιο αυτό ο έφηβος γίνεται συνήθως περισσότερο αινιγματικός, απαιτητικός και ανυπόμονος, ενώ οι γονείς αρχίζουν να αναφέρουν ότι δεν αναγνωρίζουν το χαρακτήρα του παιδιού τους. Εμφανίζει απρόβλεπτες αντιδράσεις, συχνά εριστικές, απασχολείται πολύ με το σώμα του κι έχει μια τάση να πειραματίζεται συνεχώς. Συχνά παρατηρείται παλινδρόμηση και ο έφηβος μιμείται τη συμπεριφορά μικρότερου παιδιού, γίνεται το μωρό της μαμάς του και αναζητεί τη φροντίδα της. Παλεύει ανάμεσα στη νοσταλγία της εξάρτησης από τους γονείς και την ασφάλεια που αυτή παρέχει,και στην ανάγκη του για ανεξαρτησία. Οι αλλαγές που συμβαίνουν στο σώμα με την επίδραση των ορμονών είναι θεαματικές. Το σώμα προετοιμάζεται για την έναρξη της σεξουαλικής ζωής και της γονιμότητας. Στο στάδιο αυτό εμφανίζεται και ο αυνανισμός που είναι μια φυσιολογική δραστηριότητα, μια ευκαιρία για πειραματισμό και δοκιμές, παρόλο που συχνά βιώνεται από τον έφηβο με ντροπή κι ενοχή. Στο συναισθηματικό τομέα, οι μεταβολές της ψυχικής διάθεσης των εφήβων μπορεί να είναι έντονες και συχνά να προκαλούν δυσφορία, καθώς και να εναλλάσσονται με καταστάσεις ανίας ή ονειροπόλησης. Μέσα σε αυτές τις έντονες αλλαγές της εφηβείας που βιώνει, ο έφηβος έχει ανάγκη να υποστηριχθεί και να ανήκει κάπου. Αυτό το ρόλο έρχεται να επιτελέσει η ομάδα των συνομηλίκων. Σε αυτό το πρώτο στάδιο, οι παρέες είναι με άτομα του ίδιου φύλου. Τα αγόρια αναπτύσσουν έντονες φιλίες με τα αγόρια, το ίδιο και τα κορίτσια, λένε τα μυστικά τους, συγκρίνονται.
Μέσο στάδιο (14-18 ετών)
Στο μέσο στάδιο, από τα δεκατέσσερα έως τα δεκαοχτώ έτη, εμφανίζεται καθαρά ο ανταγωνισμός με τους γονείς, οι οποίοι παύουν να είναι αντικείμενα θαυμασμού, ενώ η παρέα τους θεωρείται ανιαρή και τα αστεία τους ανούσια. Ο έφηβος αρνείται να τους συνοδέψει σε εξόδους ή να συμμετάσχει σε οικογενειακές γιορτές και συγκεντρώσεις. Αντίθετα, εκδηλώνεται ο θαυμασμός για κάποιον άλλο σημαντικό ενήλικο, π.χ., έναν καθηγητή, ο οποίος χρησιμεύει ως γονεϊκό υποκατάστατο. Αυτόν το θετικό ρόλο μπορεί να παίξει ο μεγαλύτερος φίλος ή ο δάσκαλος, καθώς ο έφηβος αναζητεί τη στήριξη που δεν μπορεί να πάρει από το γονιό σε κάποιον φίλο. Σε αυτό το στάδιο εκδηλώνονται οι παράφοροι έρωτες, καταστάσεις έντονου πάθους και μικρής διάρκειας. Ο σύντροφος, ενώ είναι φαντασιακά παρών, στην πραγματικότητα κρατιέται σε απόσταση ασφαλείας. Ο έφηβος μένει πολλές ώρες μόνος του στο δωμάτιό του ακούγοντας μουσική ή γράφοντας τις κρυφές σκέψεις του. Διανύει μια περίοδο μοναξιάς αλλά και δημιουργικότητας, κατά την οποία φιλοσοφικά ερωτήματα και υπαρξιακές αναζητήσεις απαιτούν την απάντησή τους. Ο αποχωρισμός από τους γονείς σε αυτό το στάδιο είναι μια διαδικασία δύσκολη για τους εφήβους και τους γονείς. Κάθε πρωτοβουλία προσέγγισης από τους γονείς προς τον έφηβο μπορεί να αντιμετωπιστεί με άγχος και προσπάθειες συναισθηματικής απόστασης. Στην προσπάθειά του να ανεξαρτητοποιηθεί, ο έφηβος απαντά με αδιαφορία, θυμό, δυσφορία σε κάθε προσπάθεια των γονιών να τον πλησιάσουν. Αυτό που εκτιμάται πολύ από τους εφήβους είναι η συναισθηματική διαθεσιμότητα και παρουσία των γονιών. Σε αυτή τη φάση αναπτύσσονται επίσης ιδεολογικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις, τίθενται υπαρξιακά ερωτήματα και αναπτύσσεται ο αλτρουισμός. Ο έφηβος είναι αναγκασμένος, επίσης, να κάνει επιλογές και να σκέφτεται για το μέλλον.
Τελικό στάδιο (18-21 ετών)
Στο τελικό στάδιο, από τα δεκαοχτώ έως τα είκοσι ένα έτη, έχουμε τη σταθεροποίηση της ταυτότητας, ενώ οι αλλαγές σε βιολογικό-σωματικό επίπεδο ολοκληρώνονται. Οι έντονες συγκρούσεις παύουν, η ταυτότητα ολοκληρώνεται, οι απαιτήσεις της ενήλικης ζωής οδηγούν τον έφηβο να προσαρμοστεί στην πραγματικότητα. Οι ετεροφυλικές σεξουαλικές σχέσεις αποκτούν μεγαλύτερη διάρκεια, ενώ επέρχεται η συμφιλίωση με τους γονείς. Οι έφηβοι εμφανίζονται πιο οργανωμένοι, συνεργάσιμοι και παραγωγικοί.
Βιοσωματικές αλλαγές στην εφηβική ηλικία
Η βιοσωματική ανάπτυξη είναι η πλευρά της ανάπτυξης με τις εντυπωσιακότερες αλλαγές. Οι ραγδαίες σωματικές αλλαγές που συμβαίνουν στην εφηβεία είναι αποτέλεσμα μιας σειράς ενδοκρινικών μεταβολών και περιλαμβάνουν:
- ωρίμανση γεννητικών οργάνων (πρωτεύοντα χαρακτηριστικά της ήβης),
- εμφάνιση-ανάπτυξη δευτερογενών χαρακτηριστικών του φύλου,
- επιτάχυνση της κατά μήκος αύξησης
- και αλλαγές στη σύσταση του σώματος, στα όργανα και στις λειτουργίες του οργανισμού.
Οι σημαντικότερες αλλαγές γίνονται στο πρόσωπο του εφήβου (τριχοφυΐα, σπυράκια, αλλαγή φωνής) και στο γεννητικό/ αναπαραγωγικό σύστημα. Τα αγόρια αποκτούν περισσότερη μυϊκή μάζα, ψηλώνουν απότομα και το σώμα των κοριτσιών αρχίζει να αποκτά περισσότερο λιπώδη ιστό και να στρογγυλεύει. Ο χώρος των γεννητικών οργάνων και οι μασχάλες αποκτούν τρίχωση και το πρώτο χνούδι ξεπροβάλει στο πρόσωπο. Τα οστά του σώματος αναπτύσσονται με γοργούς ρυθμούς, με αποτέλεσμα για κάποια περίοδο να φαίνεται πως έχουν δυσανάλογα μακριά χέρια και πόδια. Η φωνή σπάει, κυμαίνεται από πολύ χαμηλούς σε πολύ υψηλούς τόνους για να έρθει και να σταθεροποιηθεί στην βραχνάδα της ανδρικής και γυναικείας φωνής. Στα αγόρια το πιο ορατό και χαρακτηριστικό σημάδι της επίδρασης των ορμονών του φύλου είναι οι ονειρώξεις και στα κορίτσια το πιο εντυπωσιακό σημάδι είναι η έμμηνος ρήση. Ως ονείρωξη χαρακτηρίζεται η έμμεση, κατά τη διάρκεια του ύπνου, εκσπερμάτιση, που σχετίζεται με την ένταση των αυξανόμενων σεξουαλικών ορμών, τις οποίες ο έφηβος δεν έχει ακόμη συνειδητοποιήσει για να βρει διεξόδους εκτόνωσης. Αυτή πραγματοποιείται τελικά με αφορμή την ώθηση από τα ερεθίσματα των ονείρων και τη φυσιολογική ανάγκη για εκσπερμάτιση. Τόσο οι ονειρώξεις όσο και η έμμηνος ρύση δεν είναι αξιόπιστο σημάδι σεξουαλικής ωρίμανσης, αλλά βιολογικής.
Όλες αυτές οι έντονες αλλαγές κάνουν μερικές φορές τους εφήβους να φέρονται αμήχανα και αδέξια, και αυτό γιατί έχει αλλάξει γι’ αυτούς η εικόνα του σώματός τους, ενώ παράλληλα τους κάνει να προσέχουν πολύ την εξωτερική τους εμφάνιση. Ο έφηβος χρειάζεται να εξοικειωθεί με την διαφορετική εικόνα του σώματός του. Για κάποιο διάστημα μπορεί να βρίσκεται σε σύγχυση και να νιώθει ξένος μέσα στο σώμα του. Κάθε κορίτσι και κάθε αγόρι βιώνει διαφορετικά με το δικό του προσωπικό τρόπο τις αλλαγές. Τα κορίτσια και τα αγόρια προεφηβικής ηλικίας μπορεί ταυτόχρονα να επιδεικνύονται για ορισμένες αλλαγές και να ντρέπονται για άλλες. Ένα κορίτσι μπορεί να ανησυχεί επειδή δεν έχει ακόμη στήθος και κάποιο άλλο να αναστατώνεται επειδή το στήθος του άρχισε να μεγαλώνει πολύ νωρίς και είναι κιόλας ορατό. Ένα κορίτσι μπορεί να νιώθει μειονεκτικά επειδή η περίοδος ξεκίνησε πολύ νωρίς και νιώθει ότι διαφέρει από τα άλλα κορίτσια, ενώ ταυτόχρονα κάποιο άλλο μπορεί να ανησυχεί ακριβώς για το αντίθετο, ότι οι φίλες του έχουν ήδη περίοδο και το ίδιο αργεί να γίνει γυναίκα και συνεπώς υστερεί. Αντίστοιχα, ένα αγόρι μπορεί να ανυπομονεί να βγάλει τρίχες και κάποιο άλλο ούτε να το σκέφτεται. Σε γενικές γραμμές, η πορεία της σωματικής ανάπτυξης του εφήβου χαρακτηρίζεται ως: γενική, διότι η ίδια ανάπτυξη ισχύει για όλους τους εφήβους, ανομοιόμορφη, επειδή είναι διαφορετική στα δύο φύλα και ιδιόμορφη, λόγω των ατομικών διαφορών μεταξύ των εφήβων.
Αυξητικό τίναγμα της εφηβείας
Ο όρος αυξητικό τίναγμα περιγράφει τη ραγδαία αύξηση του ύψους και του βάρους, που σηματοδοτεί την αρχή της εφηβείας. Είναι πιο έντονη στην περιφέρεια από τον κορμό και έτσι ο έφηβος φαίνεται όλο χέρια και πόδια μέχρι να αποκατασταθούν οι αναλογίες. Η απότομη ανάπτυξη αρχίζει στα κορίτσια συνήθως σε ηλικία 10 ετών, φτάνει στο αποκορύφωμα της στα 12 και επανέρχεται σε ένα βραδύτερο ρυθμό ανάπτυξης γύρω στα 13. Στα αγόρια όλα αυτά συμβαίνουν 2 με 3 χρόνια αργότερα. Η απότομη ανάπτυξη αρχίζει κατά κανόνα στα 13, κορυφώνεται στα 14 και επανέρχεται σε ένα κανονικότερο ρυθμό ανάπτυξης στα 16. Επειδή τα κορίτσια ωριμάζουν πολύ νωρίτερα από τα αγόρια, δεν είναι ασυνήθιστο γι’ αυτά να είναι από τα ψηλότερα παιδιά της τάξης στο γυμνάσιο. Πέρα από το γεγονός ότι το σώμα αυξάνεται σε ύψος και βάρος, αποκτά, επίσης, και εμφάνιση ενηλίκου στην περίοδο της απότομης ανάπτυξης. Ίσως οι πιο εμφανείς αλλαγές είναι οι γοφοί που φαρδαίνουν στα κορίτσια και οι ώμοι που επίσης φαρδαίνουν στα αγόρια. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου παίρνουν και αυτά τις αναλογίες του προσώπου του ενηλίκου, καθώς το μέτωπο προβάλλει προς τα έξω, η μύτη και το σαγόνι προεξέχουν περισσότερο και τα χείλη μεγαλώνουν. Η ταχύτητα ανάπτυξης στη διάρκεια της ήβης κάνει συχνά τους εφήβους να νιώθουν αδέξιοι και ασυντόνιστοι. Παραδείγματος χάρη, τα χέρια και τα πόδια ενός έφηβου αγοριού είναι συχνά δυσανάλογα μεγάλα, επειδή αποκτούν το μέγεθος του ενήλικου πριν αποκτήσει το παιδί το ανάλογο ύψος.
Ατομικοί ρυθμοί ανάπτυξης
Αν και όλοι οι έφηβοι του ιδίου φύλου ακολουθούν το ίδιο πρότυπο εξέλιξης στη διάρκεια της εφηβείας, η ηλικία έναρξης και ο ρυθμός με τον οποίο συμβαίνουν αυτές οι σωματικές αλλαγές ποικίλουν πάρα πολύ. Οι έφηβοι συχνά στενοχωριούνται επειδή τα σώματά τους εξελίσσονται πιο αργά ή πιο γρήγορα από εκείνα των φίλων τους. Συνήθως, καθησυχάζονται μαθαίνοντας ότι η σωματική εξέλιξη της εφηβείας είναι συνεχής και ότι με την εμφάνιση των πρώτων σημαδιών της (η έκρηξη ανάπτυξης στα αγόρια και το φούσκωμα του στήθους στα κορίτσια) οι υπόλοιπες αλλαγές θ’ ακολουθήσουν με τον καιρό. Ένας έφηβος, στον οποίο η ήβη αρχίζει αργά, συνήθως προφταίνει τους συνομήλικους του στην ηλικία των 16 χρονών για τα κορίτσια και των 18 για τα αγόρια.
