Οι συγκρούσεις είναι ένα αναπόσπαστο μέρος των ανθρωπίνων σχέσεων. Είναι, επίσης, βασικό κομμάτι στη διαδικασία ωρίμανσης των μελών μιας οικογένειας και των σχέσεων τους. Γι’ αυτό είναι απαραίτητο όχι μόνο να τις αναμένουμε, αλλά και να γνωρίζουμε με ποιο τρόπο μπορούμε να τις αντιμετωπίζουμε εάν θέλουμε να έχουμε «υγιείς» οικογενειακές σχέσεις.
Από την άλλη, τα μεγαλύτερα λάθη στην επικοινωνία με τα παιδιά γίνονται όταν τσακωνόμαστε ή διαφωνούμε. Συνήθως από την ένταση της στιγμής κατά τη διάρκεια τσακωμών, όλοι κάνουμε λάθη επικοινωνιακά, λάθη που μπορεί ως ενήλικες να μπορούμε να τα εκλογικεύσουμε ή και να τα δικαιολογήσουμε, αλλά τα παιδιά δεν έχουν αυτήν την ικανότητα. Η δημιουργία ενοχών, οι απειλές, τα ψέματα, η κριτική, η ειρωνεία, αλλά και οι έντονες φωνές είναι τα πιο συχνά από αυτά. Αν και όλοι αποσυντονιζόμαστε όταν μας φωνάζει κάποιος, τα παιδιά, όμως, είναι ακόμα πιο ευάλωτα και ευαίσθητα στις φωνές και τα σκληρά λόγια, μιας και η εικόνα εαυτού και το αίσθημα ασφάλειας υπονομεύονται σοβαρά. Έχοντας, λοιπόν, ως δεδομένο ότι όλες οι οικογένειες τσακώνονται, καθώς όσο και εάν προσπαθούμε να επιτύχουμε την τελειότητα, τέλεια οικογένεια δεν υπάρχει, είναι σημαντική η ανάπτυξη και καλλιέργεια δεξιοτήτων όπως επικοινωνίας, επίλυσης διαφορών, κατανόησης, συμβιβασμού και σεβασμού, που συμβάλλουν στη διασφάλισης υγειών σχέσεων. Τα παραπάνω είναι εφόδια χρήσιμα όχι μόνο στον κάθε ενήλικα, αλλά πολύ περισσότερο στα παιδιά και τους εφήβους. Είναι λοιπόν καθοριστικός ο ρόλος των γονέων στην εκπαίδευση των παιδιών τους στις παραπάνω δεξιότητες.
Οι συγκρούσεις στην εφηβεία
Ένα ορισμένο ποσοστό συγκρούσεων μεταξύ γονέων και εφήβων είναι αναπόφευκτο και απαραίτητο για να αναδυθούν οι αλλαγές της σχέσης. Έχει αναφερθεί ότι οι αλλαγές στη συχνότητα και την ένταση των συγκρούσεων, που σχετίζονται με την ηλικία των εφήβων, μοιάζει να ακολουθούν την πορεία του ενός ανεστραμμένου «U». Δηλαδή, οι διαφωνίες/ συγκρούσεις με τους γονείς φαίνεται να αυξάνονται από την πρώιμη εφηβεία σταδιακά, φτάνοντας το υψηλότερο ποσοστό συγκρούσεων στη μέση, όπου σταθεροποιούνται και βαθμιαία στην ύστερη εφηβεία αρχίζουν να μειώνονται. Η κορύφωση της έντασης των συγκρούσεων μεταξύ γονέα-παιδιού στη μέση φάση της εφηβείας, αποτελεί αποτέλεσμα των παράλληλων βιολογικών και γνωστικών αλλαγών, αλλά και άλλων παραγόντων, όπως είναι οι παράλληλες μεταβάσεις και γεγονότα στη ζωή του εφήβου που προκαλούν συναισθηματική πίεση, καθώς και γενικότερα το οικογενειακό κλίμα.
Πολλές συζητήσεις έχουν γίνει σχετικά με τις επιπτώσεις των συγκρούσεων στους εφήβους. Είναι πια αποδεδειγμένο ότι ένας βαθμός διαφωνίας είναι απαραίτητος για να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα και να διευκολυνθεί η αλλαγή, αλλά υπάρχει ένα σημείο όπου όλα τα οφέλη έχουν συνειδητοποιηθεί και η επιπλέον σύγκρουση είναι πια αντιπαραγωγική. Ως αποτέλεσμα, οι δυσμενείς συνέπειες της χρόνιας σύγκρουσης επικαλύπτει τα κέρδη που αποφέρουν οι μετριοπαθείς διαφωνίες. Δηλαδή, μερικές συγκρούσεις με τους γονείς, μπορούν να θεωρηθούν ως φυσιολογικό κομμάτι των οικογενειακών σχέσεων κατά την διάρκεια της εφηβείας, και έχουν μια ξεκάθαρη λειτουργικότητα στην ανάπτυξη της αυτονομίας και της ατομικοποίησης του εφήβου. Μάλιστα, οι αλληλεπιδράσεις της τριάδας πατέρα- μητέρας-εφήβου που χαρακτηρίζονται από ανταπόκριση στις αντίθετες απόψεις που μπορεί να εκφράσουν οι έφηβοι, σχετίζονται με μια ισχυρή ταυτότητα του εφήβου και αντίληψη των κοινωνικών δεξιοτήτων.
Ωστόσο, μεγάλος αριθμός συγκρούσεων μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την ψυχοκοινωνική προσαρμογή και ευημερία του εφήβου. Υψηλό ποσοστό συγκρούσεων με τους γονείς σχετίζεται με αυξημένα ποσοστά εξωτερικών και εσωτερικευμένων προβλημάτων, καθώς και με χαμηλά επίπεδα ψυχολογικής ευεξίας, σχολικής προσαρμογής και υψηλά ποσοστά χρήσης τοξικών ουσιών. Η αιτιολογική σχέση των παραπάνω ευρημάτων μπορεί να έχει δυο κατευθύνσεις. Αφενός ότι οι συγκρούσεις γονέων -εφήβων προβλέπουν περισσότερα προβλήματα συμπεριφοράς στους εφήβους και αφετέρου ότι τα προβλήματα συμπεριφοράς προβλέπουν περισσότερες συγκρούσεις με την πάροδο του χρόνου.
Τρόποι διαχείρισης των συγκρούσεων στις οικογενειακές σχέσεις
Η αποτελεσματική επίλυση των συγκρούσεων σχετίζεται με τη φύση των οικογενειακών σχέσεων, και παράλληλα επηρεάζει την προσαρμογή του εφήβου. Εκτός από την συχνότητα των συγκρούσεων ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας, ο τρόπος επίλυσης της σύγκρουσης σχετίζεται επίσης με την λειτουργικότητα του εφήβου. Ο Vuchinich διέκρινε πέντε διαφορετικούς τρόπους επίλυσης των συγκρούσεων μεταξύ γονέων και εφήβων:
- υποταγή, όταν η μια πλευρά προσχωρεί ή υποκύπτει στις απαιτήσεις της άλλης πλευράς,
- συμβιβασμός, που αντανακλά υποχωρήσεις και από τους δύο, η οποία επιτυγχάνεται με διαπραγμάτευση,
- απόσταση διαχωρισμού, η οποία περιλαμβάνει την μετακίνηση της εστίασης από το θέμα έτσι ώστε η διαφωνία να υποχωρήσει χωρίς επίλυση της,
- απόσυρση, που πραγματοποιείται όταν η μια πλευρά αρνείται να συνεχίσει, μπορεί και να αποχωρήσει,
- παρέμβαση τρίτου προσώπου, που περιγράφει την συμφωνία σε μια λύση και των δύο συμμετεχόντων, η οποία όμως έχει προταθεί από ένα τρίτο άτομο.
Κάποιοι ερευνητές συνδυάζουν την απόσταση διαχωρισμού και την απόσυρση σε μια μόνο στρατηγική που την αποκαλούν αποχώρηση. Άλλοι ερευνητές έχουν ξεχωρίσει τέσσερις τύπους επίλυσης των συγκρούσεων στους εφήβους:
- Θετική επίλυση του προβλήματος, η οποία περιλαμβάνει την κατανόηση της οπτικής του άλλου, την διαπραγμάτευση και την χρήση εποικοδομητικών επιχειρημάτων με στόχο να λειτουργήσει ο συμβιβασμός.
- Εμπλοκή στη σύγκρουση, χαρακτηρίζεται από μη εποικοδομητικές συμπεριφορές όπως είναι η λεκτική επίθεση, η αμυντική στάση, η έλλειψη αυτό-ελέγχου και ο θυμός.
- Απόσυρση, περιλαμβάνει την αποφυγή του προβλήματος, αποφυγή της συζήτησης και την διατήρηση απόστασης.
- Συμμόρφωση, η οποία χαρακτηρίζεται από υιοθέτηση της οπτικής του άλλου, άκριτα, δίχως την έκφραση της δικής του οπτικής.
Από τους τέσσερις παραπάνω τύπους επίλυσης των συγκρούσεων, η απόσυρση και η συμμόρφωση χαρακτηρίζονται ως παθητικοί τρόποι, ενώ η θετική επίλυση του προβλήματος και η εμπλοκή στη σύγκρουση αποτελούν τις πιο ενεργητικές στρατηγικές για τη λύση μιας σύγκρουσης. Στην βιβλιογραφία, κοινής και ευρείας παραδοχής αποτελούν οι τρεις πρώτοι τύποι επίλυσης των συγκρούσεων (θετική επίλυση του προβλήματος, εμπλοκή στη σύγκρουση και απόσυρση), εκ των οποίων οι δύο τελευταίες θεωρούνται ως αρνητικές, μη εποικοδομητικές στρατηγικές διαχείρισης της σύγκρουσης, ενώ η θετική επίλυση αποτελεί την πιο εποικοδομητική και αναπτυξιακά πιο ώριμη στρατηγική.
Αποφυγή της σύγκρουσης (παθητικό πρότυπο)
Πολλοί άνθρωποι δεν θέλουν καθόλου να ζουν συγκρούσεις, ενοχλούνται πάρα πολύ, όταν συμβαίνουν, βρίσκονται σε μεγάλη σύγχυση για το πώς να τις χειριστούν. Όταν δύο άνθρωποι (ή μια ομάδα) βρίσκονται μαζί αναγκαστικά θα υπάρξουν συγκρούσεις, ακριβώς γιατί οι άνθρωποι είναι διαφορετικοί, σκέφτονται διαφορετικά, έχουν διαφορετικές ανάγκες και επιθυμίες, που μερικές φορές δεν ταιριάζουν. Ένα άτομο, όμως, που αποφεύγει διαρκώς τις συγκρούσεις:
- επιτρέπει στους άλλους να καταπατήσουν τα δικαιώματα του χωρίς να διαμαρτυρηθεί,
- θεωρεί ότι οι ανάγκες και οι επιθυμίες του είναι λιγότερο σημαντικές από των άλλων,
- έχει μικρές προσδοκίες, υποχωρεί εύκολα μπροστά στα επιχειρήματα των άλλων,
- πιστεύει ότι δεν δικαιούται να ζητάει αυτά που θέλει,
- αγνοεί τα όρια του και επιτρέπει στους άλλους να καταπατούν το αίσθημα αυτοσεβασμού του,
- συχνά λέει «ναι», ενώ εννοεί «όχι»,
- απολογείται για αυτά που εκφράζει,
- μπορεί να αποφεύγει την επαφή με τα μάτια και να δείχνει τα συναισθήματα του με τρόπο αόριστο και έμμεσο
- και δεν εκφράζει άμεσα θυμό και μπορεί να καταφύγει σε στρατηγικές χειρισμού των άλλων για την κάλυψη των αναγκών του.
Πρόκληση της σύγκρουσης (επιθετικό πρότυπο)
Κάποιοι άνθρωποι χρησιμοποιούν τη σύγκρουση γιατί θεωρούν σημαντικά τα βραχυπρόθεσμα αποτελέσματά της. Επιβάλλουν την άποψή τους, εξασφαλίζουν τη συνεργασία του άλλου, αισθάνονται «νικητές». Το άτομο που προκαλεί διαρκώς τη σύγκρουση:
- απαιτεί τα δικαιώματα του χωρίς να λάβει υπόψη του τα δικαιώματα των άλλων,
- θεωρεί τις οι ανάγκες του είναι πάντα δικαιολογημένες και πάντα πιο σημαντικές από των άλλων, επιδιώκει την ικανοποίηση των δικών του αναγκών και εμμένει σε αυτό με πείσμα,
- πιστεύει ότι έχει το δικαίωμα να πάρει αυτό που θέλει και δεν ενδιαφέρεται τι κάνει στους άλλους,
- χρησιμοποιήσει τον εξευτελισμό, τον εκφοβισμό, τις ενοχές για να πετύχει αυτό που θέλει,
- είναι πάντα σε επιφυλακή για να μην απειλήσει κάποιος άλλος τη θέση κυριαρχίας του,
- χρησιμοποιεί εκφράσεις σε δεύτερο πρόσωπο, που κατηγορούν και αποδίδουν το φταίξιμο στον άλλο ενώ καταλήγει σε κλιμάκωση του θυμού και της επιθετικότητας.
Η επίλυση μιας σύγκρουσης με την έννοια ότι «κάποιος κερδίζει και κάποιος χάνει» είναι η βάση του διλήμματος των σημερινών γονέων σχετικά με την πειθαρχία και τα όρια. Έτσι, όταν ο γονιός επιδιώκει να κερδίσει πάντα, συμπεριφέρεται αυστηρά και αυταρχικά. Αυτός ο γονιός ξοδεύει πολύ χρόνο για να επιβάλει την απόφαση, να ελέγχει αν το παιδί εκτελεί την απόφαση, να γκρινιάζει και υπενθυμίζει για την υλοποίησή της. Το παιδί από την άλλη αισθάνεται δυσαρέσκεια και θυμό για το γονιό του, δεν έχει ευκαιρίες να αναζητά λύσεις και να αναπτύξει την αυτοπειθαρχία.
Αντίστροφα, όταν το παιδί επιδιώκει να κερδίζει πάντα, ο γονιός είναι πολύ επιτρεπτικός και επιεικής. Σε αυτή την περίπτωση το παιδί μαθαίνει να μη σέβεται τα συναισθήματα των άλλων, καθώς μεγαλώνει συναντά δυσκολίες στις σχέσεις τους με τους συνομηλίκους και τελικά αισθάνεται ότι δεν το αγαπούν ή δεν θέλουν να έχουν σχέσεις μαζί του. Ο γονιός είναι δυσαρεστημένος, ενοχλημένος, θυμωμένος, υπάρχει ο κίνδυνος να πάει στο άλλο άκρο και να γίνει τιμωρητικός.
Ένας άλλος τρόπος που χρησιμοποιείται συχνά σε κάποιες οικογένειες όταν υπάρχει αδυναμία επίλυσης συγκρούσεων είναι η εμπλοκή ενός τρίτου προσώπου. Δηλαδή, όταν υπάρχει αδυναμία επίλυσης των συγκρούσεων, η σύγκρουση κλιμακώνεται, με αποτέλεσμα συχνά αυτοί που συγκρούονται επιχειρούν να εμπλέξουν ένα τρίτο άτομο για να λειτουργήσει ως «δικαστής». Έτσι όμως δημιουργούνται συμμαχίες και αντιπαλότητες. Εάν οι συμμαχίες αυτές μεταξύ ορισμένων μελών της οικογένειας καταστούν πάγιες και μακροχρόνιες, τότε είναι πιθανόν να δημιουργηθούν δυσλειτουργίες στην οικογένεια, οι οποίες μακροχρόνια θα έχουν κακές επιπτώσεις. Μέσα σε μια υγιή οικογένεια οι συμμαχίες αυτές δεν είναι σταθερές και αμετακίνητες, αλλά μεταβάλλονται ανάλογα με τις καταστάσεις που προκύπτουν.
Αναγνώριση της σύγκρουσης ως ένα φυσιολογικό φαινόμενο
Κάποιοι άνθρωποι θεωρούν ότι το ζήτημα δεν είναι εάν θα υπάρξουν ή όχι διαμάχες, αλλά το πως θα αντιμετωπιστούν με επιτυχία. Όταν οι διαφωνίες και διαμάχες επιλυθούν με επιτυχία, τότε η ζωή εμπλουτίζεται και οι σχέσεις ενισχύονται. Το παιδί εμπλέκεται στην επιλογή της απόφασης, δεσμεύεται στην υλοποίησή της, αισθάνεται ότι το εμπιστεύονται και το θεωρούν υπεύθυνο. Ο γονιός που δεν έχει τη «χρυσή λύση» για τα καθημερινά προβλήματα, πιέζει και επιπλήττει λιγότερο, ελέγχει και υπενθυμίζει λιγότερο. Μερικοί τρόποι που ευνοούν την εκτόνωση μιας σύγκρουσης ακόμη και αν αυτή εκδηλωθεί είναι:
- να βρεθεί ο κατάλληλος τόπος και χρόνος για να «ανοιχτεί» το θέμα και όχι απαραίτητα παρορμητικά οποιαδήποτε στιγμή,
- να προσπαθήσει κανείς να συνειδητοποιήσει τις πραγματικές αιτίες της σύγκρουσης,
- να ακούσουμε προσεκτικά αυτά που έχει να μας πει η άλλη πλευρά, χωρίς να προβαίνει σε έναν συνεχή μονόλογο
- και τελικά να αναζητηθεί η λύση που θα ικανοποιήσει και τους δύο, γεγονός που προϋποθέτει την αμοιβαία μετακίνηση από την αρχική θέση.
Τρόποι για αποτελεσματικότερη διαχείριση των συγκρούσεων
Έχοντας ως στόχο την επίλυση των συγκρούσεων ο κάθε εμπλεκόμενος χρειάζεται να ακολουθήσει μια σειρά από μικρές, αλλά αποτελεσματικές κινήσεις τακτικής.
Διαχείριση του θυμού και των αρνητικών συναισθημάτων: Τη στιγμή της σύγκρουσης ο θυμός είναι κυρίαρχο συναίσθημα, δεν αποτελεί όμως αποτελεσματικό σύμβουλο. Οι γονείς χρειάζεται να εξασκηθούν σε τρόπους χαλάρωσης, να μπορούν να διαχειρίζονται την ένταση που μπορεί να νιώθουν, δίνοντας χρόνο στον εαυτό τους και στον άλλον για να ηρεμήσουν.
Αποδοχή της διαφορετικότητας των άλλων: Κάθε άτομο είναι μοναδικό, ξεχωριστό και ανεπανάληπτο. Έχει δικαίωμα να διαφοροποιηθεί από τις δικές μας θέσεις και να αναπτύξει δικό του τρόπο σκέψης. Η αποδοχή της προσωπικότητάς του εφήβου διδάσκει σεβασμό και τονώνει την αυτοεκτίμησή του, αφού έτσι μαθαίνει να αναπτύσσεται και να μη κρύβει τις σκέψεις και τα συναισθήματά του.
Αμεσότητα στην έκφραση: Μια σημαντική τεχνική στη διαχείριση των συγκρούσεων είναι η αμεσότητα στην έκφραση. Είναι σημαντικό να εκφράζουμε αυτό που νιώθουμε χωρίς περιστροφές, να εξηγούμε τι είναι αυτό που θέλουμε και τι διεκδικούμε. Με τον τρόπο αυτό, θα γίνει ευκολότερα αντιληπτό και δεν θα παρεξηγηθούν οι προθέσεις μας.
Συζήτηση με τα παιδιά και σεβασμό στο δικαίωμα επιλογής: Οι γονείς χρειάζεται να προσπαθήσουν να μην επιβάλλουν την άποψή τους και κυρίως χωρίς να εξηγούν τους λόγους. (π.χ. θα σταματήσεις τις εξωσχολικές δραστηριότητες γιατί πρέπει να διαβάζεις για το σχολείο, δεν θα βγεις έξω γιατί δεν μου αρέσουν οι παρέες σου κτλ.) Χρειάζεται να επισημάνουν το ζήτημα και να διδάξουν στο παιδί τεχνικές επίλυσης, εναλλακτικές λύσεις, υποστηρίζοντας τη συζήτηση και παροτρύνοντας το παιδί να μιλήσει για τις επιθυμίες και τα συναισθήματά του.
Εκπαίδευση στις δεξιότητες επίλυσης των συγκρούσεων: Πολλές φορές συγκρούσεις προκαλούνται ανάμεσα στα αδέρφια, τα οποία συχνά καλούν τους γονείς τους για να «αποδώσουν δικαιοσύνη» και να πάρουν το μέρος τους. Οι γονείς χρειάζεται να αφήσουν τα ίδια τα παιδιά να δώσουν λύση, να τα βοηθήσουν να διαχειριστούν τα συναισθήματά τους, να συνομιλήσουν, να συνεργαστούν, ώστε να βρουν εναλλακτικούς τρόπους διαχείρισης της σύγκρουσης.
Καθορισμός του προβλήματος: Ο γονέας χρειάζεται στην εκάστοτε σύγκρουση να προσπαθεί να μην ξεφύγει από το θέμα που έχει προκύψει, έτσι ώστε να είναι τελικά αποτελεσματικοί στη διαχείριση της διαφωνίας.
