Η εφηβεία είναι σαν να αποτελεί ένα είδος «ανακεφαλαίωσης» προηγούμενων φάσεων ανάπτυξης και εξέλιξης του παιδιού. Τα πρώτα εφηβικά χρόνια μοιάζουν με τη βρεφική ηλικία, είναι περίοδοι ταχύτατης σωματικής ανάπτυξης. Τα επόμενα 2-3 χρόνια μοιάζουν με την προσχολική ηλικία, είναι περίοδοι σταδιακής απομάκρυνσης από τους γονείς και ένταξης σε ομάδες συνομηλίκων. Τα τελευταία εφηβικά χρόνια μοιάζουν με την σχολική ηλικία, είναι περίοδοι παραγωγικότητας, γνώσεων και εκμάθησης κοινωνικών δεξιοτήτων.
Μέσα σε όλες αυτές τις έντονες αλλαγές, ο έφηβος καλείται να ξεπεράσει την λεγόμενη «κρίση» της εφηβείας. Η έννοια της κρίσης υποδηλώνει ότι πρόκειται για κάτι το παροδικό. Ορίζεται ως η εφήμερη αποδιοργάνωση του ψυχισμού του, που παρουσιάζεται όταν ο έφηβος αφήνει τα στηρίγματα της παιδικής ηλικίας, χωρίς να έχει βρει ακόμη εκείνα της ενήλικης ζωής. Εκδηλώνεται με ποικίλες διαταραχές της συμπεριφοράς, κυρίως προκλητικές και επιθετικές, μέσα από τις οποίες διαφαίνεται η άσχημη ψυχολογική κατάστασή του. Από την άλλη, αν ορίσουμε κάθε κρίση γενικότερα ως μια αλλαγή της υπάρχουσας ισορροπίας, τότε εξ ορισμού η εφηβεία είναι μια φυσιολογική οικογενειακή κρίση, στην οποία ο έφηβος συμπορεύεται με τους γονείς του. Επομένως αυτό που έχει αξία να αναδείξουμε είναι όχι μόνο το πώς η αλλαγή της εφηβείας επηρεάζει τους γονείς, αλλά και το πώς οι ίδιοι οι γονείς συμβάλλουν στην αλλαγή. Φαίνεται, δηλαδή, ότι η εφηβεία θα αλλάξει την ισορροπία σε μια οικογένεια, παράλληλα όμως και οι γονείς θα αλλάξουν προς την ανθρώπινή τους ιδιότητα.
Ο τρόπος με τον οποίο θα ξεπεραστεί η κρίση της εφηβείας εξαρτάται από την προσωπικότητα και τις ψυχικές δυνάμεις του εφήβου, αλλά και από τη στάση και τη συμπεριφορά των γονιών. Η εφηβεία έτσι μετατρέπεται σε πολύτιμη ευκαιρία να αναδιοργανωθεί ολόκληρη η ζωή των εφήβων, αλλά και των γονέων, σε νέες βάσεις υγιέστερες, δημιουργικότερες. Γιατί η κρίση της εφηβείας δεν είναι παρά μία αντανάκλαση της κρίσης που διέρχονται οι γονείς. Οι γονείς καλούνται παράλληλα με τους εφήβους να αντιμετωπίσει ο καθένας θέματα που έχουν να κάνουν με τη δική του ανάπτυξη, εξέλιξη και ωρίμανση. Η σχέση με τους εφήβους είναι μια υπαρξιακή αναμόχλευση για τους γονείς. Προκαλεί αποσταθεροποίηση, αλλά ταυτόχρονα συνιστά ευλογία και δώρο. Η κρίση της εφηβείας συνιστά για τους γονείς κίνδυνο αποδυνάμωσης της σχέσης με τους εφήβους ή ευκαιρία να επαναδιαπραγματευτούν τον τρόπο με τον οποίο σχετίζονται μαζί τους.
Η γονική κρίση
Εστιάζοντας στην φάση ζωής στην οποία βρίσκονται οι γονείς τη χρονική στιγμή της εφηβείας των παιδιών τους, διαπιστώνουμε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα σύμπτωση. Καθώς τα παιδιά μπαίνουν στην εφηβεία, πολλοί γονείς μπαίνουν ή ετοιμάζονται να μπουν στην μέση φάση της ενήλικης ζωής τους. Αυτό σημαίνει ότι έρχονται αντιμέτωποι με συναισθήματα, θετικά αλλά και δύσκολα, για τις αλλαγές στο σώμα, την σεξουαλικότητα, τις σχέσεις τους, για τον απολογισμό της μέχρι τώρα ζωής, αλλά και τις νέες προτεραιότητες και στόχους που φέρνει η αυτονόμηση των παιδιών που πλησιάζει. Στη σύγχρονη βιβλιογραφία χρησιμοποιείται ο εύστοχος όρος «σύνδρομο της άδειας φωλιάς» (empty nest syndrome) για να περιγράψει τις δυσκολίες των γονέων να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες που δημιουργούνται μετά την ανεξαρτητοποίηση των παιδιών. Το σύνδρομο της άδειας φωλιάς αναφέρεται στα συναισθήματα θλίψης, στεναχώριας που βιώνουν οι γονείς όταν τα παιδιά τους ενηλικιώνονται. Κυρίως, όμως, όταν φεύγουν από το πατρικό τους σπίτι, είτε για λόγους σπουδών είτε επειδή δημιούργησαν τη δική τους οικογένεια.
Οι γυναίκες φαίνεται ότι είναι πιθανότερο να επηρεαστούν περισσότερο ψυχολογικά απ' ό,τι οι άνδρες όταν τα παιδιά τους εγκαταλείπουν το σπίτι. Επίσης, οι μητέρες οι οποίες εργάζονται αισθάνονται λιγότερο το «κενό» που δημιουργείται λόγω της έλλειψης του παιδιού τους από το σπίτι. Η εμφάνιση του συνδρόμου στους γονείς εξαρτάται και από την ποιότητα της σχέσης που είχαν με το παιδί τους στη διάρκεια της ανατροφής του. Αν οι σχέσεις των γονέων με το παιδί είναι καλές και ισορροπημένες (δηλ. δεν υπάρχει εξάρτηση και υπερπροστασία), τότε το σύνδρομο αυτό έχει λιγότερες πιθανότητες να εκδηλωθεί στους γονείς. Άλλοι γονείς αντιλαμβάνονται την αποχώρηση του παιδιού από το σπίτι ως ένδειξη του ότι γερνάνε και μεγαλώνουν. Είναι φυσικό ο γονέας να νιώθει την απώλεια του παιδιού του από το σπίτι και να νιώθει θλίψη κατά την αρχική περίοδο που το παιδί φεύγει από το σπίτι. Το αίσθημα της θλίψης, ματαίωσης που υποδηλώνει το σύνδρομο, διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα, με αποτέλεσμα ο γονέας να απομονώνεται και να μην έχει διάθεση για τίποτα.
Συμπτώματα του συνδρόμου:
- αίσθημα θλίψης,
- παραμονή στο δωμάτιο του παιδιού τους για μεγάλη χρονική διάρκεια (αυτό συμβαίνει, διότι ο γονέας με αυτό τον τρόπο νιώθει ότι το παιδί του είναι ακόμα κοντά του ακόμα και αν απουσιάζει από το σπίτι),
- αίσθημα ματαίωσης
- και ξαφνικό κλάμα.
Συμβουλές για τη μεταβατική περίοδο:
- Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το κινητό σας για να επικοινωνείτε με το παιδί σας οποιαδήποτε στιγμή θέλετε ή νιώθετε ότι σας λείπει.
- Προγραμματίστε μια μέρα τη βδομάδα να έρχεται να σας επισκέπτεται.
- Βοηθήστε στη μετακόμιση στο νέο του σπίτι και φροντίστε το παιδί σας όπως θα κάνατε κι αν έμενε μαζί σας.
Συμβουλές για την αντιμετώπιση του άγχους και της κατάθλιψης εξαιτίας του συνδρόμου:
- Προσπαθήστε να καταλάβετε πότε νιώθετε θλίψη και για ποιο λόγο.
- Επιτρέψτε στο εαυτό σας να νιώθει ανήσυχος και μην προσπαθείτε να κάνετε τον εαυτό σας να ηρεμήσει. Αν προσπαθείτε να ηρεμήσετε, θα αγχωθείτε περισσότερο.
- Συζητήστε με τον σύζυγό σας μελλοντικά σχέδια που θα μπορούσατε να κάνετε οι δυο σας. Για παράδειγμα, βόλτες στην εξοχή, εκδρομές.
- Συζητήστε τα συναισθήματά σας και τις ανησυχίες σας με φίλους που εμπιστεύεστε. Μοιραστείτε αυτό που σας απασχολεί, για να μπορέσετε να αποφορτιστείτε συναισθηματικά.
- Δώστε χρόνο στον εαυτό σας να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα.
- Ανακαλύψτε ένα χόμπι, κάτι που θα σας έκανε να περνάτε δημιουργικά την ώρα σας και να σας ευχαριστεί.
- Βρείτε ένα ρυθμό για την καθημερινότητά σας. Για παράδειγμα μικρές τακτικές κινήσεις καθημερινότητας, όπως υγιεινή διατροφή, ήπια άσκηση. Αν παρ’ όλες τις προσπάθειές σας, τα συναισθήματα κατάθλιψης παραμένουν, σκεφτείτε το ενδεχόμενο να το συζητήσετε με έναν ψυχολόγο. Αν θέλετε μια συμβουλή για το πώς θα μπορούσατε να βρείτε νέες δραστηριότητες για την καθημερινότητά σας ή να συζητήσετε τις σχέσεις που έχετε με τον σύζυγό σας, μπορείτε να απευθυνθείτε σε κάποιον κοινωνικό λειτουργό.
Όταν τα παιδιά βρίσκονται στην εφηβεία οι γονείς συνήθως έχουν τα εξής θέματα να αντιμετωπίσουν:
Υπαρξιακή και συγκινησιακή κρίση της μέσης ηλικίας: Στην φάση αυτή οι γονείς, συνειδητοποιώντας πλέον ότι τα χρόνια που τους μένουν να ζήσουν δεν είναι απεριόριστα, κάνουν απολογισμό της μέχρι τώρα ζωής τους και θέτουν νέους στόχους για να της δώσουν νόημα κατάλληλο με την τωρινή φάση τους. Μπαίνουν, δηλαδή, σε μια αντίστοιχη κατάσταση με αυτή των εφήβων παιδιών τους, που επίσης χρειάζεται να θέσουν στόχους, που θα δώσουν νόημα στην ζωή τους.
Συζυγική σχέση: Σε περίοδο κρίσης, συχνά, η ενότητα της οικογένειας στηρίζεται στην ύπαρξη του παιδιού και στη φροντίδα του. Όταν το παιδί ωριμάσει και τείνει να αυτονομηθεί, ο κύριος σκοπός για τον οποίο το ζευγάρι είναι μαζί παύει να υπάρχει, οπότε απειλείται η διατήρηση της οικογένειας. Το παιδί, που στις περιπτώσεις αυτές αποτελεί το στυλοβάτη της οικογένειας, διαισθάνεται τον κίνδυνο που την απειλεί και «αναβάλλει» την αυτονόμησή του, παραμένοντας στο στάδιο της εξάρτησης της παιδικής ηλικίας. Συχνά, στο κρίσιμο αυτό στάδιο της αποχώρησής τους, οι έφηβοι που ζουν σε οικογένειες με προβλήματα αναπτύσσουν διάφορα συμπτώματα για να διατηρήσουν τη συνοχή της οικογένειάς τους. Χρειάζεται οι γονείς να αναλάβουν ξεκάθαρα την ευθύνη της συζυγικής τους σχέσης και με κανένα τρόπο να μη την αναθέτουν στα παιδιά τους.
Η σχέση των γονέων με τις οικογένειες καταγωγής τους αλλάζει: Ενώ μπορεί οι παππούδες να στήριζαν έως τώρα την οικογένεια (π.χ. συμβάλλοντας στην φροντίδα των παιδιών), τώρα συχνά χρειάζονται εκείνοι βοήθεια συνήθως για λόγους υγείας. Εάν έως τώρα οι γονείς έχουν επεξεργαστεί ικανοποιητικά την πορεία της δικής τους αυτονόμησης, τότε και η περίοδος αυτή μπορεί να χαρακτηρίζεται από ζεστές σχέσεις, με αλληλοκατανόηση και πιθανώς αλληλοβοήθεια με τους δικούς τους γονείς. Αλλιώς τόσο οι συμβουλές των παππούδων ή οι οποιεσδήποτε προσπάθειες να βοηθήσουν όσο και η δική τους ανάγκη για βοήθεια μπορεί να αποτελούν ένα ακόμη μεγάλο βάρος για την καθημερινή ζωή της οικογένειας.
Εύκολα κατανοούμε, λοιπόν, πως τόσο οι γονείς όσο και τα παιδιά έχουν να αντιμετωπίσουν αντίστοιχες κρίσεις, τις οποίες ή μπορεί να συμπληρώσουν αμοιβαία, οπότε θετικά να ωριμάσουν και οι δυο, ή να έρθουν σε σύγκρουση που κάποιες φορές καταλήγει σε ψυχοπαθολογικές καταστάσεις, όπως είναι η χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών αλλά και η κατάθλιψη, η ανορεξία, η αντικοινωνική συμπεριφορά κ.λπ. Κοινός παρανομαστής όλων αυτών των καταστάσεων είναι ένας έφηβος που δυσκολεύεται, δυσφορεί, νιώθει δυστυχισμένος.
Συχνά λάθη των γονέων
- Αντιμέτωποι με τις προκλήσεις των εφήβων, οι γονείς συχνά προσπαθούν να τις αντιμετωπίσουν με τρόπους που έχουν φανεί ότι επιτείνουν τα προβλήματα, αντί να τα αντιμετωπίζουν. Επιθυμώντας, συνήθως ασυνείδητα, να ελέγξουν τον έφηβο και από φόβο ότι κάτι κακό θα του συμβεί όταν θα απομακρυνθεί από την οικογένεια, έχουν την τάση να υποτιμούν την ικανότητα και τη δύναμη του εφήβου να λειτουργεί ανεξάρτητα και αυτό τους οδηγεί σε κάποια λάθη απέναντί του. Χαρακτηριστικές τέτοιες συμπεριφορές είναι οι εξής:
- Συμπεριφέρονται στον έφηβο με διπλό μήνυμα. Από τη μία, του φέρονται σαν να είναι παιδί και τον καθοδηγούν, υποδεικνύοντάς του τι να κάνει και, από την άλλη, σαν ενήλικα περιμένοντας να είναι υπεύθυνος από τη μία στιγμή στην άλλη. Ο έφηβος μπαίνει σε ένα δίλημμα και, μην ξέροντας πώς να φερθεί, νιώθει περισσότερο αγχωμένος από πριν.
- Οι γονείς, χωρίς να ξέρουν πώς να διαχειριστούν τις αλλαγές της συμπεριφοράς του εφήβου, θέλουν να αποκτήσουν τον έλεγχο. Για να το κάνουν αυτό, συνηθίζουν να φωνάζουν, να επικρίνουν και να προστάζουν τον έφηβο. Αποτέλεσμα αυτής της συμπεριφοράς είναι η αύξηση των εντάσεων μεταξύ γονέων και εφήβων.
- Πριν την εφηβεία οι γονείς διαχειρίζονταν το παιδί με περισσότερη ευκολία. Τώρα νιώθουν περισσότερο ένοχοι που δεν μπορούν να έχουν τον έλεγχο και προσπαθώντας να γίνουν οι τέλειοι γονείς για το παιδί τους, αλλά και για τη δική τους υστεροφημία, καταλήγουν να υιοθετούν ακραίες στάσεις, αλλά και πολύ διφορούμενες.
- Οι γονείς που δεν έχουν εκπληρώσει τις δικές τους προσδοκίες, βλέπουν τον έφηβο σαν όχημα για την επίτευξη αυτών. Όνειρα δικά τους, στόχους που είχαν βάλει και δεν τους τήρησαν, θέλουν να τους εκπληρώσει το παιδί τους. Κάνουν τα πάντα προκειμένου να δώσουν στο παιδί τους τα εφόδια για να επιτύχει αυτούς τους στόχους και το φορτώνουν ευθύνες που στην ουσία είναι δικές τους. Αν δεν επιτευχθεί ο στόχος, έχει αποτύχει το παιδί, αν πετύχει, καρπώνονται υποσυνείδητα την επιτυχία.
- Ο έφηβος δημιουργεί τις δικές του φιλίες αυτή την περίοδο. Οι παρέες του είναι μικρές κοινωνίες που έχουν τους δικούς τους κώδικες επικοινωνίας. Για αυτό κάθε προσπάθεια που κάνουν οι γονείς να γίνουν φίλοι με τον έφηβο, πέφτουν στο κενό. Προτροπές τύπου «πες τα όλα στον πατέρα σου, που είναι φίλος σου» δεν πιάνουν στον έφηβο. Αντιθέτως, τον απομακρύνουν.
- Η περίοδος της εφηβείας είναι η φάση που ο έφηβος βάζει τις βάσεις για να μπορέσει να σταθεί ανεξάρτητος στην ενηλικίωσή του. Οι γονείς που φοβούνται ότι το παιδί τους δεν θα μπορέσει να τα καταφέρει στον κόσμο των ενηλίκων είναι εκείνοι που επιβαρύνουν την αυτοπεποίθησή του και τον καθιστούν εξαρτημένο από τους ίδιους. Ο έφηβος εκπαιδεύεται σε αυτή την κατάσταση, βολεύεται και παραμένει αγκιστρωμένος σε αυτούς, δυσκολευόμενος να τα καταφέρει στις συνομήλικες σχέσεις.
