Έχει περάσει πια η εποχή που οι γονείς μπορούσαν να λύσουν τις απορίες των παιδιών τους σχετικά με την σεξουαλική αγωγή με απαντήσεις που αναφέρονταν σε πελαργούς ή μελισσούλες ή που οι έφηβοι δίσταζαν να έχουν έντονη σεξουαλική ζωή. Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση των παιδιών και των εφήβων αποτελεί ίσως μια από τις αντιφάσεις της σύγχρονης ζωής, αφού από τη μια έχουμε τον απροκάλυπτο τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται η σεξουαλικότητα στα ΜΜΕ και από την άλλη τη μυστικότητα και τα ταμπού που την περιβάλλουν στην ιδιωτική μας ζωή. Μέσα σε αυτές τις αντιφάσεις συναντάμε συχνά πια γονείς με πολλές απορίες, δυσκολίες και άγχη για τον τρόπο που πρέπει να αντιμετωπίσουν την σεξουαλικότητα των παιδιών τους.
Σεξουαλική αγωγή ή διαπαιδαγώγηση είναι η διαδικασία απόκτησης γνώσεων και διαμόρφωσης στάσεων και αντιλήψεων για το σεξ, τη σεξουαλική ταυτότητα, τις σχέσεις και την οικειότητα. Είναι, επίσης, η ανάπτυξη δεξιοτήτων των νέων προκειμένου να μπορούν να κάνουν υγιείς και ενημερωμένες επιλογές για τη συμπεριφορά τους και να αισθάνονται γεμάτοι αυτοπεποίθηση και επαρκείς στο να συμπεριφέρονται με βάση αυτές τις επιλογές. Η άτυπη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση αναφέρεται στο σύνολο των μηνυμάτων που μεταδίδονται από τους γονείς, τους φίλους, το διαδίκτυο, τα ΜΜΕ κλπ, ενώ η τυπική σεξουαλική αγωγή αναφέρεται στα ειδικά μαθήματα που γίνονται στο σχολείο, καθώς και στην ενημέρωση και εκπαίδευση από ειδικούς επαγγελματίες υγείας.
Στόχοι σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης
Η σωστή σεξουαλική διαπαιδαγώγηση ανάλογα με την ηλικία στοχεύει:
- να γνωρίσουν τα παιδιά το σώμα τους και τις λειτουργίες των γεννητικών τους οργάνων,
- να προετοιμάσει τα παιδιά για την εφηβεία ώστε να αναγνωρίσουν και να αποδεχθούν τις αλλαγές που θα συμβούν
- να βοηθήσει τα παιδιά να κατανοήσουν ότι η σεξουαλική ζωή πως ο έρωτας και οι ανθρώπινες σχέσεις σχετίζονται
- να αποβάλλουν τους φόβους, το άγχος, τις ντροπές, τις ενοχές και τις ανησυχίες τους όσον αφορά την ερωτική λειτουργία και τη μετέπειτα σεξουαλική τους ζωή,
- να βοηθήσει τα παιδιά να υιοθετήσουν απόψεις, σχέσεις και επιλογές, που ακολουθούν την προσωπικότητά τους,
- να αναπτύξουν τα παιδιά σωστές διαπροσωπικές σχέσεις,
- να περιορίσει τους κινδύνους από πιθανές αρνητικές επιπτώσεις της σεξουαλικής συμπεριφοράς,
- να προφυλάξει τα παιδιά από ψυχοτραυματισμούς που αφορούν την σεξουαλική λειτουργία,
- να αναπτύξει ικανότητες ώστε να κάνουν οι νέοι σωστές επιλογές ως προς τη σεξουαλική τους ζωή
- να διαμορφώσει στάσεις και αντιλήψεις για το σεξ και τη σεξουαλικότητα.
Ο ρόλος των γονέων
Όσον αφορά στη σεξουαλική αγωγή, ως μία από τις «παιδαγωγικές δράσεις» που λαμβάνουν χώρο στο πλαίσιο της οικογενειακής δραστηριότητας, αυτή μπορεί να γίνεται έμμεσα (δηλαδή ακούσια) ή άμεσα (δηλαδή εκούσια) ή όπως συμβαίνει στην πραγματικότητα, να είναι ένας συνδυασμός αυτών των δύο.
Με τον όρο έμμεση σεξουαλική αγωγή στο οικογενειακό πλαίσιο εννοείται το σύνολο των μηνυμάτων που λαμβάνει το παιδί από τη λεκτική και μη-λεκτική συμπεριφορά των γονιών του κυρίως σε ζητήματα σεξουαλικότητας, τόσο της δικής τους, αλλά και των άλλων. Για παράδειγμα, το πώς εκφράζουν οι γονείς την οικειότητα, την τρυφερότητα και άλλα συναισθήματα μεταξύ τους αλλά και απέναντι στα παιδιά τους και σε τρίτους, το πώς δέχονται και φροντίζουν το σώμα τους είναι βάσεις για να διαμορφώσει το παιδί μια πρώτη εικόνα της δικής του σεξουαλικής ταυτότητας και αυτοαντίληψης. Όταν τα παιδιά αρχίζουν να ρωτούν για το σεξ, οι γονείς νιώθουν αμηχανία, μερικές φορές και ανησυχία. Συνήθως αποφεύγουν αυτή τη συζήτηση, γιατί αισθάνονται άβολα και νομίζουν ότι δεν θα μπορέσουν να απαντήσουν με κατάλληλο τρόπο. Οι απαντήσεις τους, όμως, είναι πιθανό ότι θα παίξουν σημαντικό ρόλο στη μελλοντική προσέγγιση του σεξ από τα παιδιά τους.
Πράγματι, τα παιδιά έχουν την ανάγκη να μάθουν περισσότερα για το σεξ, όχι μόνο γιατί είναι από τη φύση τους περίεργα, αλλά και επειδή ζουν σε μια εποχή κατά την οποία οι πρώτες σεξουαλικές επαφές συμβαίνουν σε μικρότερη ηλικία σε σύγκριση με το παρελθόν και η σεξουαλική πράξη παρουσιάζεται απροκάλυπτα ή συζητιέται ελεύθερα ανάμεσα στους συνομηλίκους. Τα παιδιά στρέφονται αρχικά στους γονείς για να βρουν τον προσανατολισμό τους, και αν δεν βρουν ανταπόκριση, αναζητούν απαντήσεις στους φίλους, τα περιοδικά και το διαδίκτυο. Από τους ίδιους τους γονείς εξαρτάται, λοιπόν, αν θα εμπιστευτούν τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση του παιδιού τους σε άλλες πηγές, παρόλο που τα παιδιά την αναθέτουν συνήθως σε αυτούς.
Οι δυσκολίες των γονέων
Γενικά, οι περισσότεροι γονείς σήμερα αναγνωρίζουν τη σημασία της σεξουαλικής αγωγής για την ολοκληρωμένη και αρμονική ανάπτυξη των παιδιών τους. Παρόλα αυτά κι ενώ ο ρόλος της οικογένειας προς αυτήν την κατεύθυνση θεωρείται θεμελιώδης, πολλοί γονείς δεν νιώθουν άνετα να συζητήσουν τέτοια θέματα. Συνήθως, οι γονείς δυσκολεύονται να μιλήσουν στα παιδιά για θέματα που σχετίζονται με το σεξ για διάφορους λόγους, όπως ότι ντρέπονται και νιώθουν άβολα, φοβούνται ότι οι γνώσεις τους είναι ανεπαρκείς, νιώθουν ανασφάλεια μήπως πουν κάτι λάθος ή τους λείπει η εμπειρία μιας οι δικοί τους γονείς δεν τους είχαν μιλήσει ποτέ για τέτοια θέματα.
Ωστόσο η σεξουαλικότητα είναι ένα κομμάτι του εαυτού κάθε ανθρώπου πολύ σημαντικό. Ένα κομμάτι κοινό σε όλους. Μια πτυχή της προσωπικότητάς μας η οποία επηρεάζει όλους σχεδόν τους τομείς της ζωής μας. Παραμελώντας τη σεξουαλική αγωγή των παιδιών μας είναι σαν να τους αρνούμαστε γνώσεις και δεξιότητες σε ένα τομέα, ο οποίος διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη ζωή τους ήδη από τη βρεφική ηλικία. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εποχής που ζούμε μάς αναγκάζουν να ασχοληθούμε με αυτό το θέμα. Από πολύ μικρή ηλικία πια, τα παιδιά έρχονται αντιμέτωπα με κάθε είδους πληροφορίες και εικόνες, σεξουαλικού περιεχομένου, μέσα από την τηλεόραση, τα περιοδικά, το διαδίκτυο, τη μουσική που ακούνε, τις παρέες που συναναστρέφονται. Όλα και όλοι συμβάλλουν στη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση είναι μια διαδικασία που κρατά ολόκληρη ζωή με ή χωρίς την καθοδήγηση των γονέων. Αν οι γονείς χρησιμοποισουν τις ευκαιρίες που παρουσιάζονται για να μιλήσουν με το παιδί για το σεξ, τότε εκείνο θα αποκτήσει μια ιδέα περί τίνος ακριβώς πρόκειται ώσπου να συμπληρώσει τα 7 ή τα 8 του χρόνια. Αν, όμως, το αποθαρρύνουν από τέτοιες συζητήσεις τα πρώτα χρόνια, το αφήνουν εκτεθειμένο στην επιρροή των λανθασμένων πληροφοριών που θα πάρει από συμμαθητές και φίλους.
Προϋποθέσεις και τεχνικές για σωστή σεξουαλική διαπαιδαγώγηση
Κάθε οικογένεια έχει το δικό της τρόπο να μεταδίδει στα παιδιά της τις πληροφορίες που αφορούν το σεξ. Κάθε οικογένεια είναι ένας ξεχωριστός κόσμος. Μέσα σε αυτό τον κόσμο υπάρχει, ζωντανό και μεταβαλλόμενο, το σύστημα της επικοινωνίας των μελών της, με το οποίο δέχονται και μεταδίδουν τα μεταξύ τους μηνύματα, τόσο τα λεκτικά, όσο και τα μη λεκτικά. Τα μηνύματα αυτά κάνουν τα μέλη κάθε οικογένειας να δοκιμάζουν ποικίλα συναισθήματα - ευτυχία, άνεση και χαρά από τη μία, ενοχή, θυμό και πόνο, από την άλλη. Τους δίνουν πληροφορίες για την ατομική τους αξία και για το πόσο αξιαγάπητα είναι, τους μαθαίνουν τα συναισθήματα που θα συνδέσουν με τη σεξουαλικότητα.
Τα μη λεκτικά μηνύματα μπορεί να έχουν επίσης ισχυρή επίδραση. Η σιωπή μπορεί να εκληφθεί σαν απόσυρση της αγάπης του γονιού, κυρίως αν το παιδί νιώθει δυστυχισμένο ή πιστεύει πως έχει δυσαρεστήσει το γονιό του για κάποιο λόγο. Ακόμα κι αν οι γονείς δεν συζητούν με τα παιδιά τους για το σεξ, είναι βέβαιο ότι τους μεταδίδουν τα συναισθήματα και τις απόψεις τους για τη σεξουαλικότητα, καθώς και μηνύματα για την αξία που έχουν τα ίδια τα παιδιά ως άτομα, επηρεάζοντας έτσι την αυτοεκτίμησή τους και χτίζοντας τις απόψεις και τις αξίες τους σχετικά με το σεξ. Αν οι γονείς έχουν άνεση στις συζητήσεις τους για το σεξ με τα παιδιά τους, είναι πολύ πιθανό και τα παιδιά να νιώθουν άνετα για τη σεξουαλικότητά τους. Τα συναισθήματα και οι απόψεις των γονιών είναι εξίσου σημαντικά με τις πρακτικές γνώσεις που μεταδίδουν στα παιδιά τους για το θέμα αυτό. Κι αν τα παιδιά νιώθουν άνετα, είναι πολύ πιθανό να ζητήσουν τη βοήθεια των γονιών τους, όταν έχουν κάποιο πρόβλημα σχετικό με το σεξ ή με τη σεξουαλική τους ανάπτυξη, καθώς κι όταν χρειάζονται πληροφορίες για αυτά τα θέματα.
Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση γίνεται με πολλούς τρόπους, ακόμα κι όταν ο γονιός χαϊδεύει ή αγκαλιάζει το παιδί του, όταν οι δύο σύντροφοι είναι τρυφεροί και εκδηλωτικοί ο ένας προς τον άλλο μπροστά στα παιδιά, από τον τρόπο που ο γονιός αντιμετωπίζει τα γεννητικά όργανα του παιδιού, όταν του μαθαίνει τη χρήση της τουαλέτας, όταν τα παιδιά δέχονται μηνύματα για τη συμπεριφορά των ανδρών και των γυναικών από το περιβάλλον τους. Τα συναισθήματα αμηχανίας που μπορεί να νιώθουν οι γονείς για συζητήσεις σχετικά με το σεξ, μπορούν να τα ξεπεράσουν όταν τα αποδεχτούν, κι αυτό μπορεί να γίνει μέσα από την έκφραση των συναισθημάτων και τη συζήτηση σχετικά με αυτά. Οι γονείς μπορούν να αρχίζουν πιο ανοιχτά να συζητάνε πρώτα μεταξύ τους για θέματα σχετικά με το σεξ.
Πότε πρέπει να αρχίσω να μιλάω στο παιδί για θέματα σεξουαλικότητας;
Όσο πιο νωρίς τόσο το καλύτερο. Όσο πιο μικρά είναι τα παιδιά, τόσο πιο εύκολο είναι να συζητήσουμε μαζί τους. Στην προσχολική ηλικία τα παιδιά εκφράζονται αυθόρμητα και δεν δυσκολεύονται να ρωτήσουν και να συζητήσουν για θέματα που σχετίζονται με το σεξ. Αν από νωρίς μπουν σωστές βάσεις, αυτές οι συζητήσεις θα είναι πολύ πιο εύκολες και ανώδυνες μεγαλώνοντας, και ιδιαίτερα κατά την περίοδο της εφηβείας. Η πρόωρη έναρξη συζητήσεων δεν αυξάνει την πιθανότητα ένα παιδί να ξεκινήσει πρόωρα την σεξουαλική του ζωή, σε αντίθεση με τον φόβο πολλών γονιών. Ένα καλά ενημερωμένο παιδί που νιώθει καλά με το σώμα του και τη σεξουαλικότητά του είναι πιθανότερο να κάνει υγιείς σχέσεις και να λειτουργήσει με υπευθυνότητα μέσα σε αυτές στο μέλλον.
Τι πρέπει να πω στο παιδί;
Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση του παιδιού μπορεί να περιλαμβάνει τα ακόλουθα, αλλά και πολλά άλλα που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τα πιο κάτω:
- γνώσεις για την εξέλιξη του ανθρώπου και τις σωματικές, συναισθηματικές και ψυχολογικές αλλαγές από τις οποίες περνά,
- πληροφορίες για την ανατομία του γεννητικού συστήματος του άνδρα και της γυναίκας και εκμάθηση της σωστής ονομασίας των μερών του σώματος, που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τη σεξουαλικότητα,
- γνωριμία με τη διαδικασία σύλληψης και γέννησης ενός παιδιού,
- πληροφορίες για την έννοια της οικογένειας, τα διάφορα είδη οικογένειας που υπάρχουν κ.λπ.,
- συζητήσεις για την έννοια της φιλίας, του έρωτα, της αγάπης, και άλλων συναισθημάτων ή σχέσεων που μπορεί να ενώνουν δύο ανθρώπους,
- πληροφορίες για τρόπους αντισύλληψης, για πρόληψη μιας ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης ή σεξουαλικά μεταδιδόμενων νοσημάτων,
- ενδυνάμωση της αυτοπεποίθησης του παιδιού, καθώς και της ικανότητας του να εκφράζει τα συναισθήματά του, να επικοινωνεί τις σκέψεις του, να υπερασπίζεται τα δικαιώματά του και να διεκδικεί ότι το κάνει ευτυχισμένο με σεβασμό προς τον εαυτό του και τους άλλους.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να τονιστεί ότι ο ρόλος του γονέα δεν είναι να δώσει όλες τις πληροφορίες σχετικά με τη σεξουαλική ζωή σε ένα παιδί ή σε έναν έφηβο, αλλά να ξεκαθαρίσει ότι είναι εκεί για οποιαδήποτε δυσκολία μπορεί να προκύψει. Επίσης, οι πληροφορίες που θα δίνονται σε ένα παιδί πρέπει να είναι ανάλογες της ηλικίας του, αλλά και της συναισθηματικής του ωριμότητας.
Πώς θα καταφέρω να μιλήσω για σεξουαλικά θέματα στο παιδί;
Για να μπορέσουν να δημιουργηθούν κατάλληλες συνθήκες επικοινωνίας, οι γονείς καταρχάς θα πρέπει να ενθαρρύνουν αυτή την επικοινωνία. Συχνά οι γονείς για να καλύψουν δικές τους ανασφάλειες, ακολουθούν τακτικές που αποτρέπουν την επικοινωνία. Δηλαδή, είναι δυνατό να αντιμετωπίζουν τυχόν ερωτήσεις των παιδιών τους με άρνηση («δεν είναι για σένα αυτά») ή αναβολή («θα σου πω όταν μεγαλώσεις»). Άλλες φορές πάλι προσπαθούν να μεταθέσουν την ευθύνη της ενημέρωσης σε κάποιον άλλο (συνήθως στον άλλο γονιό) ή να αναζητήσουν τον υποκινητή αυτών των συζητήσεων («ποιός σου είπε τέτοια πράγματα;»). Τέλος, είναι δυνατό να οριοθετήσουν τα ζητήματα σεξουαλικότητας ως ταμπού που η αναφορά τους δημιουργεί ενοχές («τι πράγματα είναι αυτά; δεν ντρέπεσαι;»).
Ένας καλός τρόπος είναι να ξεκινήσουν και οι ίδιοι οι γονείς με μια διευκρινιστική ερώτηση. Πολλές φορές όταν τα παιδιά ρωτούν κάτι είναι γιατί κάτι έχουν δει, ακούσει, ανακαλύψει. Είναι σημαντικό, λοιπόν, οι γονείς να γνωρίζουν τι ακριβώς εννοεί το παιδί και μέχρι ποιο σημείο γνωρίζει γι’ αυτά που ρωτά. Αντερωτήσεις, όπως: «Εσύ τι πιστεύεις γι’ αυτό;» ή «Τι εννοείς όταν λες.... ;», δίνουν ένα χρονικό περιθώριο για να σκεφτούμε την απάντηση, αλλά επίσης δίνουν στο παιδί τη δυνατότητα να επεξεργαστεί λίγο περισσότερο και να διερευνήσει τη φύση της απορίας του. Ακόμη κι αν κάπου πρέπει οι ενήλικες να παραδεχτούν την ανεπάρκειά τους ή την έλλειψη γνώσεων για ένα συγκεκριμένο θέμα αυτό είναι προτιμότερο από το να αγνοήσουν την ερώτηση εντελώς. Άλλωστε το να ψάξουν μαζί με το παιδί μια απάντηση σε ένα βιβλίο ή στο διαδίκτυο είναι μια εξίσου διδακτική και σημαντική εμπειρία. Τέλος, δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση οι γονείς να είναι επικριτικοί διαχωρίζοντας τις ερωτήσεις και απορίες των παιδιών τους σε καλές και κακές, αλλά να αντιμετωπίζουν κάθε θέμα σαν ένα ζήτημα που θα τους φέρει πιο κοντά με τα παιδιά τους, θα δυναμώσει τις σχέσεις εμπιστοσύνης στην οικογένεια και θα δημιουργήσει καλύτερους διαύλους επικοινωνίας.
