Kάθε παιδί θρηνεί με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με το περιβάλλον όπου μεγάλωσε, με τις εμπειρίες του και με το επίπεδο της ανάπτυξής του. Γι' αυτό κάθε παιδί πρέπει να αντιμετωπιστεί ως ξεχωριστό άτομο, που έχει ανάγκη από συμπόνια και στήριξη σε μια τέτοια εξαιρετικά δύσκολη στιγμή. Είναι δεδομένο, δηλαδή, ότι δεν υπάρχει μια συγκεκριμένη συνταγή για να καθοδηγήσει κάποιος ένα παιδί και να το βοηθήσει να ξεπεράσει τη θλίψη του. Ωστόσο, όταν τα παιδιά μαθαίνουν για το θάνατο και το πένθος με έναν ειλικρινή αλλά και ευαίσθητο τρόπο, αποκτούν την ικανότητα να διαχειρίζονται αποτελεσματικά τις κρίσιμες στιγμές που θα προκύψουν στο μέλλον.
Οι βασικές ανάγκες ενός παιδιού που θρηνεί, ανεξαρτήτου ηλικίας, τις οποίες θα πρέπει οι σημαντικοί ενήλικες να καλύψουν, είναι:
- να κατανοήσει ακριβώς τι συνέβη στο αγαπημένο του πρόσωπο και γιατί,
- να έρθει σε επαφή και να εκφράσει τα συναισθήματα που προκαλεί η απώλεια,
- να διατηρήσει ζωντανή την ανάμνηση του αγαπημένου προσώπου,
- να αισθάνεται ότι μπορεί να συνεχίσει τη ζωή του και να επενδύσει σε άλλες σχέσεις,
- και να δέχεται συνεχή στήριξη από το περιβάλλον του.
Γενικότερα, για να βοηθηθεί ένα παιδί να ξεπεράσει το θάνατο ενός αγαπημένου του προσώπου, χρειάζεται στοργή, αφοσίωση και χρόνος. Το τραύμα που υφίστανται εξαιτίας της απώλειας αυτής κλονίζει την αυτοεκτίμηση και το αίσθημα ασφάλειας του. Το μέλλον του, όπως το βλέπει, είναι αμφίβολο. Μπορεί να νιώθει ότι ο θάνατος αυτός το έκανε «διαφορετικό» από τους συνομηλίκους του και ότι, τώρα πια, θα ζήσει για πάντα παρέα με τη θλίψη και τις ενοχές. Το να ξεπεράσουν τα παιδιά το θάνατο του αγαπημένου τους δεν σημαίνει ότι θα σβήσουν και τη θλίψη, τη νοσταλγία και τη στενοχώρια τους. Δεν πρόκειται για κάποιο είδος επιλεκτικής αμνησίας, όπου ξεχνιέται μόνο ο θάνατος του αγαπημένου τους. Ο εκλιπών ήταν, και πρέπει πάντα να παραμένει, ένα σημαντικό κομμάτι της ζωής των παιδιών. Είναι κι αυτός ένας από τους στόχους της προσαρμογής. Ωστόσο, τα παιδιά πρέπει, παράλληλα, να ενθαρρυνθούν να προχωρήσουν μπροστά στη ζωή τους, να θέσουν και να πετύχουν τους στόχους τους, να παίξουν και να συναναστραφούν τους συνομηλίκους τους. Θα έρθει κάποτε η στιγμή που θα αποδεχτούν το θάνατο ως μια πραγματικότητα, θα αποδεχτούν τις αλλαγές που φέρνει στη ζωή τους και θα κάνουν τις εσωτερικές αναπροσαρμογές που χρειάζονται για να προχωρήσουν μπροστά ως φυσιολογικοί, υγιείς και ευτυχισμένοι άνθρωποι.
Τα παιδιά της σχολικής ηλικίας μπορούν να κατανοήσουν την έννοια του θανάτου, αλλά μπορεί να δυσκολεύονται, ειδικά τα μικρότερα (6-9 ετών), να καταλάβουν το εύρος των συνεπειών του, για αυτό και οι αντιδράσεις τους είναι ποικίλες. Κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα αντιδράσεων από παιδιά αυτής της ηλικίας απέναντι στο θάνατο είναι τα εξής:
Άρνηση
Μια συνήθης αντίδραση μεταξύ των παιδιών αυτής της ηλικίας είναι η άρνηση να αποδεχθούν το θάνατο. Γίνονται άκρως επιθετικά στην επιμονή τους να αρνούνται το γεγονός. Ορισμένα παιδιά δείχνουν ότι είναι πιο ευτυχισμένα και έχουν μεγαλύτερη διάθεση για παιχνίδι όταν τους γνωστοποιηθεί ο θάνατος ενός αγαπημένου τους προσώπου, σαν να μην τα έχει αγγίξει καθόλου. Οι ενήλικοι συχνά παρερμηνεύουν αυτήν τους τη συμπεριφορά ως ένδειξη ψυχρότητας και αδιαφορίας ή υποπτεύονται ότι τα παιδιά τους δεν αγάπησαν ποτέ το πρόσωπο που πέθανε. Σ' αυτή την περίπτωση οι ενήλικοι μπορεί να αντιδράσουν με θυμό ή απλώς να επιλέξουν να αγνοήσουν τα παιδιά. Στην πραγματικότητα, η άρνηση υποδηλώνει έντονο κρυφό πόνο, τόσο έντονο, ώστε τα παιδιά να προσπαθούν να χτίσουν έναν τοίχο γύρω τους για να τον κλείσουν απέξω. Πιστεύουν ότι όσο πιο χαρούμενα είναι και όσο πιο πολύ παίζουν, τόσο πιο πολύ θα μειώνεται ο πόνος τους. Τα παιδιά που βρίσκονται σε φάση άρνησης έχουν ανάγκη από ευκαιρίες για να θρηνήσουν και ενδέχεται να χρειαστούν την άδεια των ενηλίκων για να το κάνουν. Οι ενήλικοι δίνουν την άδεια τους ενθαρρύνοντας τα παιδιά τους να μιλούν για τον εκλιπόντα και να εκφράζουν τα συναισθήματα τους για την απώλεια του, ενώ, παράλληλα, εκδηλώνουν και οι ίδιοι τα συναισθήματα τους και τη θλίψη τους.
Εξιδανίκευση
Ορισμένες φορές, τα παιδιά αυτής της ηλικίας αντιδρούν εξιδανικεύοντας τον εκλιπόντα. Μπορεί, ας πούμε, να υποστηρίξουν με έμφαση ότι: «Η μαμά μου ήταν η πιο έξυπνη γυναίκα στον κόσμο», ή «Ο μπαμπάς μου ήταν ο δυνατότερος άντρας στον κόσμο», ή «Η αδερφή μου ήταν τέλεια». Αυτό τους επιτρέπει να διατηρήσουν μια φανταστική σχέση με το πρόσωπο που έχασαν.
Ενοχή
Ανάμεσα στα παιδιά αυτής της ηλικίας, το αίσθημα ενοχής είναι μια συνήθης αντίδραση απέναντι στο θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, ιδίως όταν είναι ανίκανα να εκφράσουν τη θλίψη τους για αυτή την απώλεια. Αν, μάλιστα, έτυχε ποτέ το αγαπημένο αυτό πρόσωπο να κάνει κάποιο ατυχές σχόλιο του τύπου «Θα με πεθάνεις μ' αυτά που κάνεις!», τα παιδιά μπορεί να πιστέψουν ότι η συμπεριφορά τους συνέτεινε ή ακόμη και προκάλεσε το θάνατο του. Αν τα παιδιά βρίσκονται σε φάση άρνησης και ως εκ τούτου προσπαθούν να φανούν γενναία, το αίσθημα ενοχής τους μπορεί να ενισχυθεί, αν οι ενήλικοι προσπαθήσουν να τα νουθετήσουν ή να τα μαλώσουν, επειδή δείχνουν να μη νοιάζονται για το θάνατο του αγαπημένου τους προσώπου. Τα παιδιά που βρίσκονται σε φάση άρνησης και κατακλύζονται από ενοχή, θα δυσκολευτούν πολύ να ξεπεράσουν το πρόβλημα τους αυτό χωρίς την κατάλληλη βοήθεια.
Φόβος και ανασφάλεια
Τα παιδιά αυτής της ηλικίας δικαιολογημένα αντιδρούν απέναντι στο θάνατο με αισθήματα φόβου και ανασφάλειας. Πασχίζουν να κρύψουν αυτά τους τα αισθήματα, κυρίως από τους συνομηλίκους τους, επειδή δεν θέλουν να είναι «διαφορετικά» από τους φίλους και τους συμμαθητές τους. Τα αγόρια συμπεριφέρονται συνήθως με σκληρότητα ή επιθετικότητα. Αν πέθανε κάποιος γονιός τους, τα παιδιά μπορεί νιώσουν φόβο και ανησυχία για την επιβίωση του άλλου γονιού. Ενδέχεται να προσκολληθούν σ' αυτόν, ακόμη και να αρνηθούν να τον αφήσουν για να πάνε στο σχολείο. Όπως και τα δίχρονα έως πεντάχρονα παιδιά, νιώθουν έντονο το φόβο του αποχωρισμού.
Φροντίδα
Τα παιδιά ηλικίας από έξι έως εννέα ετών που θρηνούν το θάνατο ενός από τους γονείς τους, έχουν την τάση να αναλαμβάνουν το ρόλο του εκλιπόντα γονιού. Μπορεί να τα δείτε να αρχίσουν, ξαφνικά, να φροντίζουν τα μικρότερα αδέρφια τους ή και να αναλαμβάνουν κάποια καθήκοντα που είχε ο γονιός ο οποίος απεβίωσε.
Αναζήτηση του προσώπου που πέθανε
Στις εβδομάδες ή τους μήνες που θα ακολουθήσουν κάποιο θάνατο, συχνά τα παιδιά αναζητούν το πρόσωπο που έχασαν. Αυτή η τάση δεν περιορίζεται αποκλειστικά στα παιδιά. Άνθρωποι όλων των ηλικιών τείνουν να ψάχνουν, από δωμάτιο σε δωμάτιο, το πρόσωπο που έχασαν. Κι ενώ τα μικρά παιδιά μπορεί να ψάχνουν το σπίτι από πάνω ως κάτω, πολλοί ενήλικοι ομολογούν ότι εξακολουθούν να αναζητούν το αγαπημένο τους πρόσωπο καθώς περπατούν στο δρόμο ή να περιμένουν να ακούσουν το κλειδί του στην πόρτα. Ακόμη και στο ζωικό βασίλειο έχει παρατηρηθεί ότι πουλιά και θηλαστικά ψάχνουν για το νεκρό τους ταίρι πολύ καιρό αφότου πεθάνει.
Η ενημέρωση των παιδιών αυτής της ηλικιακής ομάδας πρέπει να είναι άμεση, να συνοδεύεται από έντονη ενθάρρυνση για να μπορέσουν τα παιδιά να εκφράσουν τα συναισθήματα τους, ενώ μπορούμε επίσης να προτείνουμε στα παιδιά να διαβάσουν κάποιο σχετικό βιβλίο. Στην περίοδο που ακολουθεί του θανάτου, οι ενήλικες πρέπει να αντιδρούν με υπομονή στα διάφορα ξεσπάσματα του παιδιού και να του επιτρέψουν να εκφράσει όσα νιώθει.
Ενδεικτική βιβλιογραφία για παιδιά:
Η Γιαγιά πήγε στον Ουρανό; Εκδόσεις Θυμάρι
Παππού θα σε θυμάμαι για πάντα, Εκδόσεις Γλαύκη
Αντίο Ποντικούλη, Εκδόσεις Νίκας – Ελληνική παιδεία
Μαθαίνοντας να λέμε αντίο στο γονιό που χάνεται, Εκδόσεις Θυμάρι
Ο Μελένιος και ο Παππούς έφυγε, Εκδόσεις Ψυχογιός
Ο αθάνατος Γαϊδαράκος, Εκδόσεις Πατάκη
Η Μίλι, η Μόλι και οι σπόροι του Τζίμι, Εκδόσεις Σαββάλας
Πώς θα βοηθήσετε τα παιδιά να αντιμετωπίσουν ένα θάνατο, Εκδόσεις Φυτράκη
Απαντώντας σε δύσκολες ερωτήσεις των παιδιών που θρηνούν
Μετά το σοκ ενός θανάτου, πολύ συχνά συναντούμε ενήλικες (γονείς, συγγενείς, δασκάλους), οι οποίοι δυσκολεύονται να διαχειριστούν αποτελεσματικά τα ζητήματα που αφορούν την υποστήριξη ενός παιδιού που επηρεάζεται από το θάνατο αυτό, καθώς και τα ερωτήματα που αυτά θέτουν. Ερωτήσεις όπως γιατί πέθανε, πού βρίσκεται ο νεκρός, καθώς και θέματα που σχετίζονται με το θάνατο και άλλων αγαπημένων προσώπων ή ακόμα και του ίδιου είναι πολύ συχνές.
Γιατί πέθανε;
Το ερώτημα που βασανίζει τις περισσότερες φορές ενήλικες και παιδιά σχετικά με ένα θάνατο είναι το γιατί, μία πραγματικά δύσκολη ερώτηση. Είναι σημαντικό ο ενήλικας να εξηγήσει στο παιδί ότι αυτό είναι μια ερώτηση που κάνει και ο ίδιος και ότι δεν υπάρχει εύκολη απάντηση. Μπορούμε να εξηγήσουμε ότι ο θάνατος είναι μια φυσιολογική εξέλιξη για όλους τους ζωντανούς οργανισμούς και ότι δεν είναι κάτι που μπορεί να ελεγχθεί. Το πιο σημαντικό είναι να γίνει απόλυτα ξεκάθαρο στο παιδί ότι δεν ευθύνεται κάποιος για το θάνατο, ούτε αυτός που πέθανε και κυρίως ούτε το ίδιο το παιδί.
Τώρα μπορεί να μας βλέπει;
Το παιδί πρέπει να γνωρίζει ότι δεν γνωρίζουμε αν και με ποια έννοια «μας βλέπει» ο νεκρός. Άλλωστε, αν υποστηρίξουμε ότι μπορεί να μας παρατηρεί διαρκώς, αυτό μπορεί να σημαίνει το τέλος των προσωπικών στιγμών του παιδιού. Είναι, όμως, βέβαιο ότι συνεχίζει κατά ένα διαφορετικό πλέον τρόπο να αγαπάει τους δικούς του ανθρώπους και να επιθυμεί την ευτυχία, την επιτυχία και την πρόοδο τους.
Πέθανε επειδή ήταν κακός;
Βεβαιώστε το παιδί ότι όλοι οι άνθρωποι πεθαίνουν. Καθησυχάστε το, τονίζοντας ότι συνήθως αυτό συμβαίνει στα βαθιά γεράματα, σπάνια σε νεαρή ηλικία και ακόμα σπανιότερα στην παιδική ηλικία. Σε καμία όμως περίπτωση ο θάνατος δεν σχετίζεται με την κακία ή την τιμωρία ενός ανθρώπου.
Εσύ θα πεθάνεις;
Κάποια στιγμή όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί θα πεθάνουν. Η χρονική στιγμή κατά την οποία θα συμβεί αυτό για τον καθένα είναι άγνωστη. Εμείς ελπίζουμε ότι θα πεθάνουμε πολύ αργότερα, όταν θα είμαστε πολύ γέροι, όπως συμβαίνει με τους περισσότερους. Για να το καταφέρουμε αυτό, πρέπει να φροντίζουμε την υγεία και την ασφάλεια μας με κάθε δυνατό τρόπο.
Ο Δεκάλογος των Δύσκολων Καταστάσεων
1. Μην προσπαθείτε να κρυφτείτε από τα παιδιά. Τα παιδιά συζητούν μεταξύ τους για όλα και στην αυλή του σχολείου δεν υπάρχουν μυστικά!
2. Μιλήστε με τα παιδιά σε απλή γλώσσα και με εκφράσεις κατάλληλες για την ηλικία τους. Δείξτε τους εμπιστοσύνη. Δώστε πληροφορίες, αλλά όχι προγνώσεις.
3. Επικοινωνήστε στα παιδιά την πίστη σας πως, άσχετα με το παρόν, ο κόσμος είναι ένα σχετικά ασφαλές μέρος και η ζωή όμορφη. Εξηγήστε τους πως πολλοί ενήλικες προσπαθούν για τη δική τους ασφάλεια (γονείς, δάσκαλοι, κρατικές υπηρεσίες).
4. Στα παιδιά αρέσει η επικοινωνία. Πείτε τι νιώθετε, τι σκέφτεστε, ενθαρρύνετέ τα να μιλήσουν και τα ίδια. Είναι σημαντικό να δώσετε αξία στα συναισθήματά τους και να προλάβετε παραπληροφόρηση και παρερμηνείες. Να κατανοήσει ακριβώς τι συνέβη στο αγαπημένο του πρόσωπο και γιατί συνέβη.
5. Ενεργοποιηθείτε και βρείτε τρόπους να βοηθήσετε. Πείτε ένα τραγούδι, μια προσευχή, προσφέρεται αίμα ή εθελοντική κοινωνική εργασία κτλ. Ανάλογα με την περίσταση. Εμπλέξτε τα παιδιά τα παιδιά σε αυτή τη διαδικασία στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό. Δεν μετράει το μέγεθος της εμπλοκής, αλλά η ίδια η διαδικασία.
6. Μιλήστε με τα παιδιά λίγο παραπάνω, δώστε τα σημασία λίγο παραπάνω, δείξτε πως είστε στο πλευρό τους, λίγο παραπάνω. Θυμηθείτε: Συχνά τα παιδιά έχουν παράλογους φόβους εμμονές.
7. Τα παιδιά θρηνούν (σε δόσεις), το ίδιο όμως έντονα, το ίδιο βαθιά αλλά ταυτόχρονα και διαφορετικά από τους ενήλικες. Μπορεί να μη μιλήσουν γι’ αυτό για πολύ καιρό. Να είστε διαθέσιμοι όποτε προκύψει.
8. Όσο το δυνατόν κρατήστε τις καθημερινές ρουτίνες σταθερές. Επιτρέψτε όμως λίγο χρόνο παραπάνω καθώς ο θρήνος εξαντλεί ενήλικες και παιδιά. Το να κάνουμε κανονικά πράγματα σε μη κανονικές στιγμές μας βοηθά να ισορροπήσουμε και πάλι.
9. Μετά από το συμβάν του θανάτου, το άτομο μπορεί να ξεκινήσει νέες φιλίες ή σχέσεις. Αυτή η προσπάθεια θα το βοηθήσει να επανέλθει και να ενταχθεί στην πραγματικότητα και να αισθανθεί ότι μπορεί να συνεχίσει τη ζωή του.
10. Συζητάτε με τα παιδιά, δώστε έμφαση στις όμορφες στιγμές. Αφήστε τον φόβο, ασχοληθείτε με την αγάπη.
Προσαρμογή σε ένα περιβάλλον από το οποίο λείπει ο νεκρός
Η φύση της προσαρμογής αυτής καθορίζεται από τις σχέσεις και τους ρόλους που είχε ο νεκρός στη ζωή του παιδιού, καθώς και στη ζωή της οικογένειας. Οι αλλαγές που προκύπτουν επηρεάζουν κατά πολύ το συναισθηματικό κόσμο του παιδιού και δημιουργούν σημαντικές αλλαγές στις οποίες το παιδί πρέπει να προσαρμοστεί. Για τα παιδιά, η προσαρμογή αυτή συνεχίζεται με το πέρασμα του χρόνου. Καθώς ωριμάζουν και φθάνουν στην εφηβεία, συνειδητοποιούν με νέους τρόπους τι έχει χαθεί με το θάνατο του αγαπημένου τους προσώπου.
Επανατοποθέτηση του νεκρού και εξεύρεση τρόπων μνημόνευσης
Η ευρέως αποδεκτή άποψη ότι αυτός που πενθεί πρέπει να «απελευθερωθεί» από το νεκρό, προκαλεί σύγχυση στην κατανόηση μας σχετικά με τη διεργασία του θρήνου. Το έργο με το οποίο βρίσκονται αντιμέτωποι αυτοί που πενθούν δεν είναι να εγκαταλείψουν τη σχέση με το νεκρό, αλλά να ανακαλύψουν μια νέα και κατάλληλη θέση για το νεκρό στη συναισθηματική τους ζωή, μια θέση που θα τους δίνει την ευκαιρία να συνεχίσουν να ζουν αποτελεσματικά μέσα στον κόσμο. Αν και η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου είναι γεγονός μόνιμο και αμετάβλητο, η διεργασία του θρήνου δεν είναι, αφού αποτελεί κομμάτι της συνεχιζόμενης εμπειρίας του παιδιού. Το παιδί θα πρέπει να βοηθηθεί να μετασχηματίσει τη σχέση με το νεκρό και να τη δει μέσα από μια νέα προοπτική, και όχι στο να αποσυνδεθεί τελείως από αυτόν.
Βοηθώντας τις διαδικασίες μνημόνευσης
Όταν ένα παιδί βιώνει τον θάνατο ενός αγαπημένου του προσώπου, συχνά φοβάται να μιλήσει τόσο για το πρόσωπο που πέθανε, όσο και για αυτά που αισθάνεται. Οι διαδικασίες μνημόνευσης, όμως, είναι ιδιαίτερα σημαντικές, μιας και έχει φανεί ότι λειτουργούν καθοριστικά στις διαδικασίες προσαρμογής μετά το τραυματικό γεγονός. Για αυτό και πρέπει να συνεχίσουμε να αναφερόμαστε στο πρόσωπο που πέθανε και να καλλιεργούμε ένα κλίμα όπου το παιδί νιώθει ότι μπορεί να εκφραστεί ελεύθερα. Συζητάμε τις δικές του και τις δικές μας αναμνήσεις. Μερικές αναμνήσεις μπορεί να είναι καλές και άλλες άσχημες, όπως συμβαίνει σε όλες τις σχέσεις, αποφεύγοντας έτσι την υπερβολική εξιδανίκευση του ατόμου που πέθανε.
Ενδεικτικά, κάποιοι τρόποι μνημόνευσης που έχουν φανεί βοηθητικοί είναι οι εξής:
Βοηθήστε το παιδί να βρει τρόπους για να διατηρήσει ζωντανή την ανάμνηση του αγαπημένου του προσώπου μέσα από κάποιο αντικείμενο που του θυμίζει ή τη δημιουργία ενός άλμπουμ με φωτογραφίες του.
Βάλτε φωτογραφίες του προσώπου που πέθανε σε διάφορα σημεία του σπιτιού, καθώς και στο παιδικό δωμάτιο. Επίσης, μπορούν να δοθούν στο παιδί και κάποιες φωτογραφίες ώστε να τις έχει αποκλειστικά δικές του.
Θυμηθείτε τις επετείους και τις γιορτές. Σε γενέθλια, διακοπές, γιορτές, ή στην επέτειο του θανάτου, δημιουργείται συνήθως μεγάλη συναισθηματική φόρτιση στην οικογένεια, καθώς η αίσθηση της απουσίας γίνεται εντονότερη. Στην περίπτωση αυτή, όλα τα μέλη της οικογένειας μπορούν να αποφασίσουν από κοινού, πώς θα τιμήσουν τη μνήμη του νεκρού και τι θα κάνουν αυτές τις σημαντικές μέρες.
Προτείνεται στα παιδιά ότι αν θέλουν μπορούν να γράψουν, είτε σε μορφή ημερολογίου, είτε σε μορφή γράμματος προς το πρόσωπο που πέθανε. Με αυτό τον τρόπο μπορεί να δοθεί μια συμβολική ευκαιρία αποχαιρετισμού.
