Είναι σχεδόν αντανακλαστική η τάση των ενηλίκων για την προστασία των παιδιών από την έννοια του θανάτου. Ωστόσο, συνήθως τα παιδιά έχουν μεγαλύτερη εξοικείωση από όσο νομίζουμε. Ο θάνατος υπάρχει μέσα στα παραμύθια, στα παιχνίδια τους και μέσα στην καθημερινή τους ζωή. Έχει υποστηριχθεί ότι ώσπου να ενηλικιωθεί ένα παιδί, έχει συναντήσει με κάποιον τρόπο (τηλεόραση, βιβλία, προσωπικές εμπειρίες κτλ.) την έννοια του θανάτου λίγο περισσότερο από 18.000 φορές. Άρα, είναι σχεδόν μάταιο να προσπαθούμε να κρύψουμε αυτήν την φυσιολογική πτυχή της ζωής από τα παιδιά. Αντίθετα, οι γονείς πρέπει να εκμεταλλεύονται τις ευκαιρίες που δίνει η καθημερινή ζωή για να μιλήσουν για την απώλεια και το πένθος στα παιδιά, αλλά και να δώσουν την δυνατότητα στα παιδιά να εκφράσουν τα διάφορα συναισθήματα που μπορεί να τους δημιουργούνται.
Η κατανόηση της έννοιας του θανάτου στα παιδιά σχολικής ηλικίας
Tα παιδιά αντιλαμβάνονται την έννοια του θανάτου, εμφανίζοντας μια ποικιλία αντιδράσεων. Η πιο συχνή περιγραφή σχετικά με το πώς αντιλαμβάνονται, αλλά και αντιδρούν τα παιδιά στο θάνατο είναι βάσει της ηλικίας τους. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι τα όρια αυτά δεν είναι αυστηρά. Οι ηλικιακές αποκλίσεις σχετίζονται με τις ατομικές διαφορές μεταξύ των παιδιών, αλλά και με τις πολιτισμικές διαφορές. Ωστόσο, θα πρέπει να τονίσουμε, ότι εκτός από την ηλικία, σημαντικό ρόλο στην κατανόηση της έννοιας του θανάτου παίζουν η νοητική και συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού, η προσωπικότητά του, το περιβάλλον όπου ζει, καθώς και οι προσωπικές του εμπειρίες σε σχέση με το θάνατο.
Ειδικότερα, ως προς την σχολική ηλικία, ώσπου να φτάσουν τα παιδιά σε αυτό το αναπτυξιακό στάδιο, κατανοούν τη μονιμότητα της απουσίας του θανάτου, ότι είναι ένα μη αναστρέψιμο γεγονός, αλλά θεωρούν ότι συμβαίνει μόνο στους άλλους. Το γεγονός ότι συχνά προσωποποιούν το θάνατο (π.χ. σκελετός, φάντασμα, άγγελος) σημαίνει ότι έχουν αποδεχθεί την οριστικότητά του, επειδή όμως η σκέψη αυτή τους δημιουργεί απέχθεια, αναπαρίσταται ο θάνατος ως μια πραγματικότητα μακριά από τα ίδια. Έτσι, σε αυτό το στάδιο ο θάνατος θεωρείται οριστικός, αλλά όχι αναπόφευκτος και οικουμενικός. Επίσης, χαρακτηριστικό αυτού του σταδίου είναι και ο έντονος φόβος θανάτου από το παιδί για το ίδιο ή για άλλα κοντινά και αγαπημένα του πρόσωπα, καθώς και ένα αίσθημα ενοχής για αυτό που συνέβη. Βέβαια, το ότι μπορούν να κατανοήσουν καλύτερα την έννοια ενός τέτοιου γεγονότος, δεν σημαίνει ότι μπορούν να το αποδεχτούν ή να επιστρατεύσουν την λογική για να διαχειριστούν τα συναισθήματα τους.
Οι προέφηβοι (10-12 ετών) φαίνεται να αντιλαμβάνονται το θάνατο όπως και οι ενήλικες. Κατανοούν την μονιμότητα του και αντιλαμβάνονται τόσο την φύση του, όσο και τις συνέπειες του. Πολλές φορές, αν και γνωστικά καταλαβαίνουν την επίδραση ενός τόσο σοβαρού γεγονότος στη δική τους ζωή, αρνούνται ότι έχουν επηρεαστεί συναισθηματικά και προσποιούνται ότι δεν τους ενοχλεί. Στην ηλικία αυτή μπορούν να αντιληφθούν επίσης το γεγονός ότι και οι ίδιοι είναι θνητοί.
Ο θρήνος των παιδιών
Ένα παιδί που πενθεί βρίσκεται σε ιδιαίτερα δύσκολη και πρωτοφανή κατάσταση. Αν και είναι δεδομένο ότι το κάθε παιδί θα βιώσει και θα θρηνήσει με ένα διαφορετικό και ξεχωριστό τρόπο, ωστόσο σε γενικές γραμμές, τα παιδιά αντιλαμβάνονται το θάνατο και αντιδρούν στην απώλεια συγγενικών τους προσώπων ανάλογα με το πώς έχουν μάθει να αντιδρούν μέσα από τις εμπειρίες τους μέσα στην οικογένεια. Αυτό σημαίνει, πως ο τρόπος που αντιδρά ο γονέας, που αποτελεί πρότυπο για το παιδί, διαδραματίζει βασικό ρόλο στον τρόπο που αυτό θα αντιδράσει στην απώλεια.
Οι βασικότερες κατηγορίες μεσολαβητικών παραγόντων που επηρεάζουν την πορεία και το αποτέλεσμα της προσαρμογής ενός παιδιού στην απώλεια είναι:
- ο τρόπος θανάτου και η τελετουργία γύρω από αυτόν,
- ο τρόπος που το παιδί πληροφορήθηκε για τον θάνατο,
- η σχέση του παιδιού με το νεκρό,
- οικογενειακές μεταβλητές όπως το μέγεθος, η δομή, οι στρατηγικές αντιμετώπισης των προβλημάτων,
- η υποστήριξη και η επικοινωνία, καθώς και άλλες κρίσεις, αλλαγές και προβλήματα στην καθημερινή ζωή του παιδιού,
- υποστήριξη από άτομα της ίδιας ηλικιακής ομάδας και άλλους εκτός της οικογένειας
- και τα χαρακτηριστικά του παιδιού μεταξύ των οποίων είναι η ηλικία, το φύλο, η εικόνα εαυτού και η κατανόηση του θανάτου.
Χαρακτηριστικά του θρήνου των παιδιών
Ο θρήνος των παιδιών, ο οποίος είναι αποδεδειγμένο ότι υπάρχει, εμφανίζει κάποιες ιδιαιτερότητες σε σχέση με αυτόν των ενηλίκων, με αποτέλεσμα αρκετές φορές να μην γίνεται αντιληπτός. Τα βασικά του χαρακτηριστικά μπορούν να συνοψιστούν στα εξής:
Κάθε παιδί έχει τον δικό του τρόπο να θρηνεί. Δεν υπάρχει σωστός και λάθος τρόπος. Ο θρήνος είναι μια απόλυτα φυσιολογική αντίδραση που βοηθά το παιδί να αποδεχθεί την πραγματικότητα της απώλειας και να προσαρμοστεί σε αυτήν.
Τα παιδιά θρηνούν κατά διαστήματα («με δόσεις»), καθώς δεν μπορούν να αντέξουν για μεγάλο χρονικό διάστημα τα οδυνηρά συναισθήματα. Έτσι, τη μια στιγμή είναι πιθανό να είναι θλιμμένα ή να ξεσπούν, ξαφνικά, σε κλάματα και με την ίδια ευκολία, λίγο αργότερα, να ξεκαρδίζονται στα γέλια ή να παίζουν. Αυτή η αντίδραση δε σημαίνει ότι αδιαφορούν ή ότι έχουν «ξεπεράσει» τη θλίψη τους.
Ο θρήνος είναι μια μακρόχρονη διεργασία. Δεν έχει καθορισμένο χρονικό τέλος και αναβιώνει σε επόμενα στάδια ανάπτυξης του παιδιού. Σημαντικές αλλαγές στη νοητική του ανάπτυξη, στη συναισθηματική και κοινωνική του ζωή, ξαναφέρνουν στην επιφάνεια το θρήνο δίνοντας στο παιδί την ευκαιρία να βρει νέο νόημα στην απώλεια που έζησε.
Τα παιδιά εκφράζουν το θρήνο τους με έργα και σπανιότερα με λόγια. Στα παιδιά η ικανότητα του λόγου δεν είναι τόσο ανεπτυγμένη. Γι’ αυτό εκφράζουν το θρήνο τους έμμεσα στο παιχνίδι, στις ζωγραφιές τους και μέσα από τις αλλαγές στη συμπεριφορά τους στον ύπνο, στο φαγητό, στο σπίτι ή στο σχολείο.
Τα παιδιά δυσκολεύονται να ζητήσουν στήριξη. Συνήθως οι στενοί συγγενείς είναι απορροφημένοι από το δικό τους πόνο και, κατά συνέπεια, λιγότερο διαθέσιμοι. Επίσης, τα παιδιά σπάνια αναζητούν στήριξη από τους συνομηλίκους τους, καθώς φοβούνται μήπως απομονωθούν επειδή διαφέρουν.
Τρόποι εκδήλωσης του θρήνου των παιδιών
Μερικές από τις συχνότερες και απόλυτα φυσιολογικές εκδηλώσεις θρήνου στα παιδιά είναι:
- η θλίψη,
- τα ξεσπάσματα θυμού ή κλάματος (πολλές φορές για ασήμαντο λόγο),
- διάφοροι φόβοι (φόβος αποχωρισμού από αγαπημένα πρόσωπα, φόβος για το σκοτάδι),
- αλλαγές στις συνήθειες του ύπνου και του φαγητού,
- αλλαγές στη συμπεριφορά (απομόνωση, εσωστρέφεια, επιθετικότητα, μείωση της απόδοσης στο σχολείο, ριψοκίνδυνη συμπεριφορά),
- η εκδήλωση συμπεριφορών προηγούμενων σταδίων ανάπτυξης (πιπίλα, ενούρηση, εξάρτηση από ενήλικες),
- επίμονη αναζήτηση του ατόμου που πέθανε, συνεχείς σκέψεις γύρω από το θάνατο του,
- ενοχές για το θάνατο του αγαπημένου προσώπου,
- αίσθημα ανακούφισης, όταν έχει προηγηθεί παρατεταμένη περίοδος άγχους εξαιτίας του επικείμενου θανάτου,
- σωματικά συμπτώματα (πονοκέφαλοι, στομαχικές διαταραχές, αναπνευστικά προβλήματα, έξαρση αλλεργιών).
Ανησυχητικές ενδείξεις
Τα περισσότερα παιδιά ξεπερνούν την περίοδο του πένθους σχετικά καλά, με κάποιες περιόδους φυσιολογικής συμπεριφοράς και ενίοτε κάποια ξεσπάσματα θλίψης. Ωστόσο, ορισμένα παιδιά συναντούν μεγάλη δυσκολία στο να βγουν από τη θλίψη τους. Μερικές ανησυχητικές αντιδράσεις σε ένα παιδί που θρηνεί είναι:
- η παρατεταμένη απουσία οποιασδήποτε εκδήλωσης θρήνου,
- η παρατεταμένη αποχή από το παιχνίδι και από τις σχέσεις με τους συνομηλίκους του,
- οι επίμονες κατηγορίες του παιδιού που απευθύνονται προς τον εαυτό του ή άλλους τους οποίους θεωρεί υπεύθυνους για το θάνατο,
- τα παρατεταμένα, σοβαρά προβλήματα στη σχολική απόδοση ή στη σχέση με τους συμμαθητές και τους δασκάλους,
- η πλήρης ταύτιση με το άτομο που πέθανε και η συστηματική προσπάθεια του παιδιού να καλύψει το κενό που δημιούργησε ο θάνατος στην οικογένεια,
- οι παρατεταμένες διαταραχές στη διατροφή ή/και στον ύπνο (επαναλαμβανόμενοι εφιάλτες)
- και οι έντονες και παρατεταμένες σωματικές ενοχλήσεις ή συμπτώματα παρόμοια με αυτά που παρουσίαζε στο παρελθόν το άτομο που πέθανε.
Αν παρατηρηθούν τέτοιες συμπεριφορές ή διαθέσεις στα παιδιά, ίσως να υποδηλώνουν ότι χρειάζεται να αναζητηθεί κατάλληλη ψυχολογική βοήθεια.
Διεργασίες θρήνου στα παιδιά
Ο θρήνος στα παιδιά ακολουθεί διεργασίες παρόμοιες με αυτές των ενηλίκων, οι οποίες, όμως, απαιτούν ειδικούς χειρισμούς, ώστε να οδηγήσουν στην τελική προσαρμογή του παιδιού στην απώλεια. Οι διεργασίες αυτές αφορούν: την αποδοχή της πραγματικότητας της απώλειας, τη βίωση του πόνου και των υπολοίπων συναισθημάτων, την προσαρμογή στο νέο περιβάλλον, και την επανατοποθέτηση του νεκρού στη ζωή του παιδιού. Οι διεργασίες αυτές δεν είναι απαραίτητο να περατωθούν με συγκεκριμένη σειρά και το άτομο που θρηνεί μπορεί να επανέλθει σε αυτές και να τις επεξεργαστεί ξανά στην πορεία του χρόνου.
Αποδοχή της πραγματικότητας της απώλειας
Όταν συμβεί ένας θάνατος, οι ενήλικοι βιώνουν αρχικά μια άρνηση του γεγονότος, ειδικά στις περιπτώσεις αιφνίδιου θανάτου. Με τον καιρό όμως οι ενήλικοι συνειδητοποιούν και αποδέχονται το γεγονός ότι ο αγαπημένος τους είναι νεκρός και δεν πρόκειται να γυρίσει πίσω. Έτσι λοιπόν και τα παιδιά θα πρέπει να πιστέψουν ότι αυτός που πέθανε είναι πραγματικά νεκρός και δεν πρόκειται να επιστρέψει στη ζωή. Για να ασχοληθούν με την πρώτη διεργασία θρήνου, τα παιδιά πρέπει να ενημερωθούν για το θάνατο με τρόπους σαφείς και σε γλώσσα κατάλληλη για την ηλικία τους. Αυτό είναι απαραίτητο να γίνει επανειλημμένα. Οι επαναληπτικές ερωτήσεις που συχνά θέτουν τα παιδιά για κάποιο θάνατο είναι ένα μέσο για να συλλάβουν την πραγματικότητα του θανάτου, καθώς και ένα τεστ για να βεβαιωθούν ότι η ιστορία δεν έχει αλλάξει. Όταν τα παιδιά δεν παίρνουν ακριβείς πληροφορίες, κατασκευάζουν από μόνα τους μια ιστορία για να καλύψουν τα κενά. Μερικές φορές αυτή μπορεί να είναι πιο ακραία και πιο τρομακτική για το παιδί από το πραγματικό γεγονός. Καθώς τα παιδιά αναπτύσσονται γνωστικά, κατανοούν την οριστικότητα της απώλειας.
Βιώνοντας τον πόνο: Οι συναισθηματικές πτυχές της απώλειας
Είναι απαραίτητο να παραδεχτεί και να επεξεργαστεί κανείς τα διάφορα συναισθήματα που είναι συνυφασμένα με την απώλεια. Τα παιδιά πρέπει να προσεγγίσουν αυτή τα διεργασία βαθμιαία και με τρόπους αντίστοιχους με τις δυνατότητες αντιμετώπισης που διαθέτουν. Τα παιδιά όπως και οι ενήλικοι μπορούν να εκφράσουν συναισθήματα θλίψης, θυμού, ενοχής, αγωνίας. Η ικανότητα ενός παιδιού να επεξεργάζεται τον πόνο της απώλειας επηρεάζεται από την παρατήρηση του τρόπου με τον οποίο βιώνει ο ενήλικος την ίδια διεργασία. Αν το παιδί δει έναν ενήλικο να εκφράζει το θρήνο του χωρίς ωστόσο να καταρρέει εντελώς, αυτό μπορεί να αποτελέσει ένα θετικό πρότυπο για το παιδιά. Από την άλλη πλευρά, αν τα παιδιά βλέπουν ότι οι μεγάλοι έχουν δυσκολία στο θρήνο, μπορεί να νιώσουν φόβο για τα συναισθήματα γενικά, αλλά και για τα δικά τους συναισθήματα ειδικότερα. Αφήνουμε το παιδί να εκφράσει τα συναισθήματά του όποια και αν είναι. Είναι σημαντικό να το ενθαρρύνουμε να μιλήσει γι' αυτό που αισθάνεται. Όμως, σεβόμαστε και τη σιωπή του, όταν επιλέγει να μη μοιραστεί αυτό που νιώθει. Οι σύμβουλοι που δουλεύουν με παιδιά που πενθούν θα πρέπει επίσης να δώσουν ιδιαίτερη σημασία στα συναισθήματα της αμφιθυμίας και της ευθύνης. Αν ανάμεσα στο παιδί και το νεκρό υπήρχε πριν από το θάνατο μια ιδιαίτερα αμφιθυμική σχέση, μπορεί στη συνέχεια να ανακαλύψει κανείς αρκετό θυμό, ο οποίος συχνά εκφράζεται με συναισθήματα εγκατάλειψης.
Τρόποι ενθάρρυνσης ενός παιδιού να εκφράσει τα συναισθήματά του
Δείχνουμε κατανόηση και αποδοχή.
Ακούμε με προσοχή χωρίς να κρίνουμε και χωρίς να λέμε πώς «πρέπει» ή «δεν πρέπει» να αισθάνεται και να σκέφτεται ένα παιδί.
Δείχνουμε κατανόηση απέναντι σε συναισθήματα θυμού, ή αρνητικές σκέψεις που μπορεί να έχει.
Τονίζουμε ότι όσα αισθάνεται είναι φυσιολογικά.
Μοιραζόμαστε συναισθήματα και σκέψεις.
Μπορεί να κλάψουμε μαζί με το παιδί, αν έτσι νιώθουμε. Αυτό το μοίρασμα συχνά το βοηθάει να εκφραστεί και να αισθανθεί ότι δεν είναι μόνο του.
Αναγνωρίζουμε και το δικό μας πόνο, παράλληλα όμως δίνουμε χώρο και χρόνο στον εαυτό μας να θρηνήσει, ζητώντας από συγγενείς, δασκάλους ή φίλους να στηρίξουν και να ανταποκριθούν στις ανάγκες του παιδιού.
Επιβεβαιώνουμε στο παιδί ότι το αγαπάμε με λόγια, με μια αγκαλιά ή με ένα χάδι, δείχνουμε το ενδιαφέρον και την αγάπη μας, σε όλα τα παιδιά - μικρά και μεγάλα.
Η μακροπρόθεσμη στήριξη ενός παιδιού που πενθεί
Να είστε στοργικοί, αλλά σταθεροί.
Να είστε υπομονετικοί απέναντι στα παιδιά καθώς κλαίνε, θυμώνουν, υποβάλλουν ερωτήσεις και εκφράζουν τις ανασφάλειες και την πίκρα τους.
Ζητήστε τους κι εσείς να είναι υπομονετικά μαζί σας αυτή την ώρα που πονάτε. Μη ζητάτε από τα παιδιά να είναι «γενναία» και μην τους λέτε ότι «η μαμά ή ο μπαμπάς θα ήθελε τώρα να συμπεριφερθούν σαν μεγάλοι άνθρωποι».
Δώστε τους τον απαιτούμενο χρόνο και χώρο που χρειάζονται για να εξετάσουν τα συναισθήματα τους και να διατηρήσουν την παιδικότητα τους.
Το να είστε υπομονετικοί δεν σημαίνει ότι θα επιτρέψετε στα παιδιά να συμπεριφερθούν απρεπώς. Τα παιδιά έχουν ανάγκη από όρια, κυρίως όταν τα συναισθήματα τους βρίσκονται σε αναβρασμό και η ζωή τους έχει ανατραπεί εκ θεμελίων εξαιτίας του θανάτου ενός αγαπημένου τους προσώπου. Αν κάνουν σκηνές, αποφεύγουν τις υποχρεώσεις τους ή αρνούνται να κάνουν τα μαθήματα τους, πρέπει να τους τονίσετε ότι αυτού του είδους οι συμπεριφορές δεν είναι καθόλου αποδεκτές. Αν εκφράσουν τα συναισθήματα τους με ανάρμοστο ή καταστρεπτικό τρόπο, θα πρέπει να τους υποδείξετε καλύτερους τρόπους για να εκφράζονται.
Να είστε σαφείς για τις προσδοκίες σας από τα παιδιά. Ανεξάρτητα από το πόσο αντιδραστικά θέλουν να δείχνουν, στην πραγματικότητα τα παιδιά έχουν ανάγκη από όρια και συγκρότηση στη ζωή τους.
Ενθαρρύνετε την αυτοεκτίμηση των παιδιών. Κάντε ό,τι μπορείτε για να ενισχύσετε την αυτοεκτίμηση των παιδιών σε αυτήν τη στιγμή που έχουν κλονιστεί βάναυσα. Εγκωμιάζετε και επαινείτε τα σε κάθε ευκαιρία. Δείξτε ειλικρινές ενδιαφέρον για την πρόοδο τους στο σχολείο, για τα ενδιαφέροντα τους, τις εξωσχολικές τους δραστηριότητες και τους φίλους τους. Ακούστε αυτά που έχουν να σας πουν και δώστε τους όσο περισσότερη προσοχή μπορείτε.
Να είστε γενναιόδωροι στις αγκαλιές και στα στοργικά λόγια. Δείξτε τους ανοιχτά την αγάπη σας και χαμογελάτε τους συχνά. Πείτε τους πόσο περήφανοι είστε για εκείνα. Δώστε τους κουράγιο και προσανατολισμό.
Η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου μπορεί να προκαλέσει στα παιδιά ένα συναίσθημα απόγνωσης, ότι τίποτα πια δεν έχει σημασία, ότι έχουν ελάχιστο έλεγχο στη ζωή τους και ότι το μέλλον τους είναι αβέβαιο και απρόβλεπτο. Στην προσπάθεια τους να προστατευτούν, μπορεί να κλειστούν στον εαυτό τους. Ενθαρρύνετε τα παιδιά σας να παίζουν, να συμμετέχουν στις δραστηριότητες που τους αρέσουν και να περνούν χρόνο με τους φίλους τους. Δώστε τους ευκαιρίες να απολαύσουν τη ζωή και να διατηρήσουν την παιδικότητα τους. Βοηθήστε τα να επικεντρωθούν στο παρόν και στο μέλλον.
Μιλήστε τους για τις αλλαγές που θα επέλθουν στη ζωή όλων σας εξαιτίας του θανάτου του αγαπημένου σας προσώπου, αλλά παρουσιάστε τις με θετικά χρώματα. Αν επικεντρωθείτε στο μέλλον, θα είναι σαν να επισημαίνετε στα παιδιά πως το παρελθόν δεν αλλάζει, πως ό,τι έγινε δεν «ξεγίνεται» και ότι τώρα πια ήρθε η ώρα να προχωρήσουν μπροστά. Να τους θυμίζετε συχνά ότι, με τον καιρό, ο πόνος τους θα μαλακώσει και ότι το μέλλον τους κρύβει πολλές υποσχέσεις.
Δώστε τους επιλογές. Όταν αφήνετε τα παιδιά ελεύθερα να κάνουν τις δικές τους επιλογές, τα ενδυναμώνετε και τους δίνετε την αίσθηση ότι ελέγχουν τη ζωή τους. Στις διαπροσωπικές σας συζητήσεις ή στις οικογενειακές συγκεντρώσεις, φροντίστε να δίνετε στα παιδιά σας το δικαίωμα της επιλογής. Μέσα σε λογικά πλαίσια, αφήστε τα να αποφασίσουν πότε θα κάνουν τα μαθήματα τους και τα άλλα καθήκοντα τους, σε ποιες εξωσχολικές δραστηριότητες θέλουν να συμμετάσχουν, ποια βιβλία επιθυμούν να διαβάσουν κ.λπ. Ζητήστε τους, ακόμη, να σας βοηθήσουν στο σχεδιασμό των οικογενειακών διακοπών ή εξορμήσεων και συμπεριλάβετε τα στις οικογενειακές αποφάσεις.
Σταθείτε ο ένας πλάι στον άλλο. Δείξτε στα παιδιά σας ότι, παρά την απώλεια του αγαπημένου σας προσώπου, εξακολουθείτε να είστε μια ενωμένη οικογένεια. Εξηγήστε τους ότι με τη συμπαράσταση της οικογένειας ξεπερνάς τον πόνο σου και προχωράς στη ζωή σου πιο δυνατός, ενώ όταν προσπαθείς να τον ξεπεράσεις μόνος σου, είναι πολύ πιο δύσκολο. Η θλίψη είναι πιο υποφερτή όταν τη μοιράζεσαι με κάποιον που αγαπάς. Οι αναμνήσεις γίνονται πολύ πιο ευχάριστες και πολύτιμες όταν είναι κοινές, ενώ και τα σχέδια για το μέλλον γίνονται πολύ πιο συναρπαστικά όταν συμμετέχουν όλοι. Όσο είσαι κομμάτι μιας οικογένειας, δεν είσαι ποτέ μόνος.
Επιτρέψτε τους να είναι και πάλι ευτυχισμένα. Τα παιδιά που θρηνούν κάποια απώλεια χρειάζονται την έγκριση σας για να νιώσουν και πάλι ευτυχισμένα. Έχουν ανάγκη να ξέρουν ότι έχουν την έγκριση σας και ότι δεν πειράζει να παίζουν, να γελούν, να αγαπούν και να μαθαίνουν πράγματα. Κι επειδή στην περίοδο του πένθους τα παιδιά αντιγράφουν τις συμπεριφορές των ενηλίκων που τα αναθρέφουν, θα θελήσουν να μάθουν και πώς να συμπεριφερθούν στην περίοδο της ανάνηψης. Γι' αυτό δώστε τους το καλό παράδειγμα. Περάστε χρόνο με τους φίλους σας, πείτε κανένα αστείο, χαλαρώστε, χαμογελάστε και ξαναρχίστε να απολαμβάνετε τη ζωή σας. Εξηγήστε στα παιδιά σας ότι δημιουργώντας μια ευτυχισμένη κι επιτυχημένη ζωή, τιμάτε με τον καλύτερο τρόπο τη μνήμη του αγαπημένου πρόσωπου που χάσατε. Αυτή, άλλωστε, θα ήταν και η δική του επιθυμία.
