Μέχρι την έλευση της εφηβείας το παιδί ταυτιζόταν έντονα με τους γονείς του και τους χρησιμοποιούσε σαν πρότυπα. Σαν έφηβος, όμως, έχει την ανάγκη ψυχολογικά, να διαφοροποιηθεί από τους γονείς του και να αναζητήσει τη δική του ταυτότητα. Αυτό είναι απόλυτα φυσιολογικό και στις περισσότερες περιπτώσεις επιτυγχάνεται σιωπηρά, χωρίς ανοιχτή ρήξη, μέσα από ενέργειες όπως το ιδιόμορφο ντύσιμο, κούρεμα, μουσικές προτιμήσεις και την αυξημένη βαρύτητα που δίνει σε στενούς του φίλους. Σε μερικές οικογένειες, όμως, αυτή η τάση για διαφοροποίηση μπορεί να γίνει αφορμή έντονων συγκρούσεων και αναστάτωσης.
Μέσα στην ανάγκη ανεξαρτητοποίησής τους, οι έφηβοι, συχνά, κρατούν μια απορριπτική στάση απέναντι στους γονείς τους, αντιδρώντας έτσι στην εξουσία τους. Σιγά σιγά τους απομυθοποιούν, τους κατεβάζουν από το βάθρο που τους είχαν και αρχίζουν να μην τους παραδέχονται, να μην τους θαυμάζουν και να μην τους εκτιμούν όπως πριν. Συχνά τους ειρωνεύονται. Οποιοδήποτε ελάττωμα έχουν οι γονείς, σωματικό ή όχι, αρχίζει να τους ενοχλεί και βγαίνει στην επιφάνεια με τη μορφή ειρωνείας. Ο έφηβος, παρότι έχει ανάγκη να απομακρυνθεί από το σπίτι και τους γονείς, ταυτόχρονα έχει και την ανάγκη να εξαρτηθεί απ’ αυτούς. Η ελευθερία που κυνηγά παράλληλα τον τρομάζει, γιατί τον φέρνει μπροστά σε ευθύνες. Μπροστά στη νέα κατάσταση που καλείται να αντιμετωπίσει γοητεύεται, αλλά παράλληλα αποζητά και την ασφάλεια που του δίνει κάτι σταθερό και σίγουρο, όπως είναι το σπίτι του και οι γονείς του. Αυτές οι συγκρούσεις μεταξύ της ανάγκης για ανεξαρτησία και της εξάρτησής του τον οδηγούν συχνά σε αλλοπρόσαλλες συμπεριφορές που φέρνουν σε αδιέξοδο τους γονείς, οι οποίοι αντιμετωπίζουν ένα παιδί που άλλες φορές συμπεριφέρεται σαν ώριμος άνθρωπος και άλλες σαν ανεύθυνο παιδί.
Ο έφηβος και ο ρόλος της φιλίας
Η περίοδος της εφηβείας είναι ιδιαίτερα κρίσιμη για το αναπτυσσόμενο άτομο, καθώς τότε επιτυγχάνεται μεγάλη ανάπτυξη στον κοινωνικό τομέα, όπου βασικό ρόλο διαδραματίζουν κυρίως οι συνομήλικοι, επηρεάζοντας σημαντικά τον έφηβο και καθορίζοντας σε μεγάλο βαθμό τις μετέπειτα κοινωνικές του συμπεριφορές. Ο ρόλος της φιλίας κρίνεται πιο σημαντικός από ποτέ, καθώς συμβάλει στη διαμόρφωση της ταυτότητας του νεαρού ατόμου, στην κοινωνικοποίησή του, την ανάπτυξη του αισθήματος της συντροφικότητας, στην σταθεροποίηση της προσωπικότητάς του και κατ’ επέκταση στην ομαλή προσαρμογή του στην ενήλικη ζωή. Μέσα από τις εφηβικές ομάδες δίνεται η ευκαιρία διαφοροποίησης από τους ενήλικες, ανάπτυξης των προσωπικών απόψεων και συμπεριφορών, αναζήτησης της σεξουαλικότητας καθώς και ενίσχυσης της αυτοεκτίμησης. Στο κοινωνικό κλίμα που δημιουργείται από τους συνομηλίκους του, ο έφηβος δημιουργεί ένα αίσθημα ανεξαρτησίας και αποδέσμευσης, νιώθει πως αποτελεί έναν παράγοντα που καθορίζει και επηρεάζει το σκεπτικισμό και τον προβληματισμό της συντροφιάς και αισθάνεται μια οντότητα με δράση κι αυτοσχεδιασμό, ενώ ταυτόχρονα ισχυροποιείται ο δεσμός της ενότητας και γεννιέται η ομαδοποίηση.
Οι σχέσεις του εφήβου με τους συνομηλίκους του εξελίσσονται με διαφορετικό τρόπο κατά τα διάφορα στάδια της εφηβείας. Αρχικά, οι φιλικές ομάδες είναι κυρίως ομόφυλες και δυαδικές, ενώ τα κριτήρια επιλογής της παρέας είναι ταυτόσημα με αυτά των γονέων και των όσων προστάζει η κοινωνία. Έπειτα, οι ομάδες γίνονται περισσότερο ετερόφυλες και αρχίζουν να αναπτύσσονται αισθήματα αμοιβαίας εμπιστοσύνης και εγκαρδιότητας. Ταυτόχρονα, ο έφηβος αρχίζει να διαμορφώνει τα δικά του κριτήρια επιλογής φίλου. Προς το τέλος της εφηβείας οι φιλικές σχέσεις χαρακτηρίζονται από λιγότερο πάθος και ένταση, ενώ δίνεται έμφαση στα μοναδικά γνωρίσματα του εκάστοτε χαρακτήρα. Γενικότερα ο ρόλος των συνομηλίκων είναι ιδιαίτερα σημαντικός για τον έφηβο. Ωστόσο, εξίσου χρήσιμη είναι γι’ αυτόν και η σχέση με τους γονείς, δεδομένου ότι καθεμιά από τις δύο ομάδες τού ικανοποιεί διαφορετικές ανάγκες.
Μερικοί έφηβοι πράγματι αποστασιοποιούνται και δημιουργούν σχέσεις έξω από την οικογένεια, γεγονός που τους απομακρύνει από τους γονείς τους πρακτικά και συναισθηματικά. Αλλά το πιο κοινό σχήμα είναι οι έφηβοι και οι γονείς να διαπραγματεύονται μια νέα μορφή ανεξαρτησίας που αναθέτει στον έφηβο ένα ρόλο μεγαλύτερης ισότητας και σχεδόν ίσης ευθύνης. Ούτε στην ομάδα συνομηλίκων ούτε στην οικογένεια μπορεί να αποδοθεί κυρίαρχος ρόλος στη διεργασία αυτή. Τα δύο κοινωνικά πλαίσια παίζουν συμπληρωματικό ρόλο στην αναδιοργάνωση της κοινωνικής ζωής του εφήβου. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η οικογένεια αποτελεί το «λιμάνι» για τον έφηβο, όπου θα στραφεί σε κάθε δυσκολία, ενώ οι φίλοι αποτελούν την «βάρκα», το «πλοίο» που θα τον ταξιδέψει λίγο παραπέρα.
Γονείς και παρέες
«Μα γιατί δε μας ακούει πια; Προτιμάει του φίλους του από την οικογένεια του;», σκέφτονται πολλές φορές οι γονείς. Η προσπάθεια του εφήβου να ανεξαρτητοποιηθεί από την οικογένεια του και να νιώσει αυτόνομος δεν είναι εύκολη υπόθεση για τον ίδιο, και του προκαλεί ανασφάλεια. Έτσι, λοιπόν, έχει έντονη την ανάγκη να νιώθει ότι ανήκει ή ταιριάζει κάπου. Η ομάδα των συνομηλίκων με το ίδιο ντύσιμο, κούρεμα, μουσική, συνήθειες εξυπηρετεί αυτόν ακριβώς τον στόχο. Επιλέγουν, λοιπόν, διάφορες τάσεις της μόδας, οι οποίες πρέπει να είναι διαφορετικές από εκείνες των γονιών τους, ακριβώς γιατί θέλουν να διαφοροποιηθούν, ενώ παράλληλα πρέπει να είναι κοινές ανάμεσά τους για να ανήκουν στην ομάδα (αξίζει να σημειωθεί ότι εάν ο έφηβος επιλέγει πολύ ακραίες τάσεις που είναι διαφορετικές ακόμα και για τα υπόλοιπα παιδιά της ηλικίας του, τότε πιθανόν να προσπαθεί να τραβήξει την προσοχή και πρέπει οι γονείς να εξετάσουν ποιος είναι ο λόγος που έχει ανάγκη να κάνει κάτι τέτοιο).
Οποιαδήποτε προσπάθεια του γονέα να κρίνει, να σχολιάσει τις νέες τάσεις που ακολουθούν οι νέοι θα έχει σαν μοναδικό αποτέλεσμα να τον στρέψει εναντίον του, καθώς θα νιώσει ότι δεν τον καταλαβαίνει, ότι δεν τον αφήνει να μεγαλώσει και ότι θέλει να τον κρατάει σε αναχρονιστικά, οπισθοδρομικά πρότυπα. Δηλαδή, το να κατηγορούν οι γονείς τους φίλους του παιδιού, όσο και αν έχουν δίκιο, έχει σαν αποτέλεσμα να εντείνουμε την προσκόλλησή του σε αυτούς, μόνο και μόνο σαν αντίδραση προς τους ίδιους. Απόρριψη των φίλων του ισοδυναμεί για τον έφηβο με απόρριψη του ίδιου. Για αυτό, πρέπει οι γονείς πάντα να ενεργούν έτσι ώστε οι δίαυλοι επικοινωνίας να παραμένουν ανοιχτοί.
Τα αισθήματα των γονιών δεν πρέπει να «ανταγωνίζονται» την σχέση που έχει το παιδί τους με τους φίλους του. Οι γονείς θα πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι η αποστασιοποίηση του παιδιού από αυτούς είναι ένας τρόπος με τον οποίο εκφράζουν την προσπάθεια για ανεξαρτητοποίηση. Σε μια φάση λοιπόν που το παιδί υφίσταται πολλές αλλαγές και προετοιμάζεται για το ρόλο του ενηλίκου, οι συνομήλικοι λειτουργούν βοηθητικά, καθώς βιώνουν από κοινού την ίδια κατάσταση. Η σχέση γονέων-εφήβου είναι ιεραρχική, ενώ η σχέση εφήβου-συνομηλίκων είναι οριζόντια ισότιμη, κάτι που δημιουργεί ένα κλίμα έντονης μεταξύ τους αλληλεπίδρασης, κατανόησης και συμπαράστασης σε αυτή τη δύσκολη φάση της εφηβείας. Καλό είναι, λοιπόν, να μη δημιουργηθεί ένα «στρατόπεδο» αντιπάλων.
Από την άλλη, βέβαια, το γεγονός ότι οι φίλοι είναι πολύ σημαντικοί σε αυτήν την περίοδο της ζωής τους δεν σημαίνει ότι οι γονείς θα επιτρέψουν στον έφηβο να αποκοπεί τελείως από την οικογένειά του και να είναι συνέχεια με εκείνους. Θα συνεχίσει να συμμετέχει στις κοινές δραστηριότητες της οικογένειας, π.χ. οικογενειακές γιορτές, επισκέψεις, χρόνο με τον κάθε γονέα, ακόμα και αν δυσανασχετεί. Η οικογένεια είναι πάντα χρήσιμη για έναν έφηβο, όσο και αν εκείνος ισχυρίζεται το αντίθετο, και έχει ανάγκη από την σταθερότητα που του παρέχει όσο σε καμία άλλη φάση της ζωής του. Στην περίπτωση που ο γονιός αισθάνεται πως οι παρέες του παιδιού του τον καταπιέζουν και δεν του επιτρέπουν να είναι ο εαυτός του, η καλύτερη λύση είναι να προσπαθήσει έμμεσα, βρίσκοντας καινούριες δραστηριότητες, να τον βοηθήσει να διευρύνει τον κύκλο του και έτσι δεν θα χρειαστεί να έρθουν σε σύγκρουση.
