Μία ικανότητα που εντοπίζεται κατά την φάση της μέσης παιδικής ηλικίας είναι αυτή της βελτίωσης της μνήμης. Τέσσερις παράγοντες μαζί φαίνεται να προκαλούν τις χαρακτηριστικές για την περίοδο αλλαγές στη μνήμη:
Η αύξηση της χωρητικότητας της μνήμης: καθώς τα παιδιά ωριμάζουν, ο αριθμός των τυχαία επιλεγμένων αριθμών, λέξεων ή γραμμάτων που μπορούν να συγκρατήσουν ταυτόχρονα στη μνήμη αυξάνεται σταθερά (μνημονικό πεδίο).
Η αύξηση της γνώσης για τα πράγματα που προσπαθεί κανείς να θυμηθεί: Ένας δεύτερος παράγοντας που συμβάλλει στη βελτίωση της μνήμης κατά την παιδική ηλικία είναι οι περισσότερες γνώσεις που έχουν συνήθως τα μεγαλύτερα παιδιά για κάθε δεδομένο θέμα, γιατί έχουν απλώς συσσωρεύσει περισσότερες εμπειρίες από τον κόσμο σε σύγκριση με τα μικρότερα παιδιά (πλουσιότερη βάση δεδομένων).
Η εμφάνιση αποτελεσματικών στρατηγικών μνημονικής συγκράτησης, όπως είναι η επανάληψη και η οργάνωση της μνήμης: Τα παιδιά για να θυμηθούν κάτι, το επαναλαμβάνουν συνεχώς ή, αντίθετα, ομαδοποιούν το υλικό που θέλουν να θυμηθούν σε ομοειδή σύνολα, με αποτέλεσμα η ανάκληση ενός και μόνο στοιχείου να προσφέρει συνειρμικά την ανάκληση ολόκληρης της ομάδας.
Στρατηγικές βελτίωσης της μνήμης
Στρατηγική είναι μια μόνιμα επιλεγμένη ενέργεια που εκτελείται για την επίτευξη ενός συγκεκριμένου σκοπού. Όταν λέμε ότι τα παιδιά χρησιμοποιούν μνημονικές στρατηγικές εννοούμε ότι είναι ικανά να προβαίνουν σε σκόπιμες ενέργειες για να θυμηθούν κάτι. Ακόμα και παιδιά μικρότερα των 2 ετών χρησιμοποιούν στοιχειώδεις μνημονικές στρατηγικές, αν χρησιμοποιηθούν οι σωστές διαδικασίες. Ωστόσο, πολλές μελέτες δείχνουν ότι η αυθόρμητη χρήση στρατηγικών, με σκοπό να θυμηθούν, αυξάνεται σημαντικά μεταξύ 4 και 7 ετών.
Δύο μνημονικές στρατηγικές, των οποίων η ανάπτυξη έχει μελετηθεί εντατικά, είναι η επανάληψη και η οργάνωση:
Επανάληψη είναι η λεκτική επανάληψη του υλικού που προσπαθεί κάποιος να απομνημονεύσει (κατάλογος λέξεων, αριθμός τηλεφώνου) (πείραμα με το «διαστημικό κράνος»).
Με την οργάνωση μνήμης τα παιδιά ομαδοποιούν νοερά το υλικό που θέλουν να θυμούνται σε συνεκτικά συμπλέγματα στενά συνδεδεμένων αντικειμένων, έτσι ώστε να πρέπει να θυμηθούν ένα μέρος μόνο της ομάδας για να έχουν πρόσβαση και στην υπόλοιπη ομάδα.
Η εμφάνιση της ικανότητας να σκέφτεται κανείς τις ίδιες τις διεργασίες της μνήμης του, της δεξιότητας που αποκαλείται «μεταμνήμη».
Βραχύχρονη, μακρόχρονη και εργαζόμενη μνήμη
Για πολλά χρόνια γινόταν λόγος για τη διάκριση μεταξύ βραχύχρονης και μακρόχρονης μνήμης. Η βραχύχρονη μνήμη δέχεται τις πληροφορίες που το άτομο προσλαμβάνει μέσα από τις αισθήσεις του (κυρίως οπτικά ή ακουστικά) και τις συγκρατεί στον περιορισμένο χώρο της για λίγα δευτερόλεπτα. Ορισμένες από τις πληροφορίες αυτές, επιλεκτικά, μεταφέρονται έπειτα στη μακρόχρονη μνήμη, όπου και κωδικοποιούνται και παραμένουν πλέον για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι Βaddeley and Hitch αναθεώρησαν όμως αυτό το μοντέλο, εισάγοντας την έννοια της εργαζόμενης μνήμης που προσδίδει μια έννοια δυναμική στην μέχρι τότε παθητική αντίληψη της βραχύχρονης μνήμης.
Η εργαζόμενη μνήμη θα μπορούσε μεταφορικά να περιγραφεί ως ο χώρος εργασίας, ο χώρος στον οποίο απλώνουμε και συνδυάζουμε τα παλιά και νέα δεδομένα μας, όταν καταπιανόμαστε με κάθε τύπου επίλυση προβλήματος στη σχολική ή καθημερινή μας ζωή. Ένας μαθητής στα πρώτα σχολικά του βήματα θέτει σε λειτουργία την εργαζόμενη μνήμη του κάθε φορά που επιχειρεί να διαβάσει και (κυρίως) να γράψει μια λέξη, κάθε φορά που επιχειρεί να αντιγράψει από τον πίνακα και, αργότερα, κάθε φορά που προσπαθεί να πει τον πολλαπλασιασμό ή να οργανώσει τις ιδέες του σε μία έκθεση. Δηλαδή, η εργαζόμενη μνήμη ελέγχει το σύνολο της μάθησης, καθώς κάθε καινούρια δεξιότητα, ώσπου να αυτοματοποιηθεί, στηρίζεται εξολοκλήρου στη μνήμη που θα συντονίσει τις επιμέρους υποδεξιότητες που προαπαιτούνται. Μια καλή εργαζόμενη μνήμη (προϊόν φύσης ή συστηματικής διδασκαλίας και εξάσκησης) είναι απαραίτητη για να αναπτυχθούν όλες οι μαθησιακές ικανότητες.
Παιχνίδια και ασκήσεις απομνημόνευσης για παιδιά νηπιακής και σχολικής ηλικίας
Οι ικανότητες απομνημόνευσης μπορούν να αναπτυχθούν μέσα από διάφορες ασκήσεις και παιχνίδια μνήμης, προσοχής και παρατήρησης. Τα ενδεικτικά παραδείγματα των παιχνιδιών και των ασκήσεων που προτείνονται μπορούν να εφαρμοστούν από γονείς, εκπαιδευτικούς ή και ειδικούς ψυχικής υγείας σε παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας, με ή χωρίς μαθησιακές δυσκολίες, με στόχο την ενίσχυση της μνήμης.
Η βαλίτσα
Οι παίκτες διοργανώνουν ένα μεγάλο ταξίδι, με μια μόνο μεγάλη βαλίτσα. Κάθε παίκτης επιλέγει ένα επιπλέον αντικείμενο για πακετάρισμα, πρέπει ωστόσο να θυμάται όλα τα αντικείμενα που έχουν ήδη τοποθετήσει στη βαλίτσα οι συμπαίκτες του. Εάν ξεχάσει ένα από τα περιεχόμενα στη βαλίτσα, βγαίνει από το παιχνίδι. Νικητής είναι αυτός που θα καταφέρει να θυμάται τα περισσότερα αντικείμενα.
Πιο αναλυτικά: Ο πρώτος παίκτης επιλέγει το πρώτο αντικείμενο για τη βαλίτσα και το δηλώνει στους υπόλοιπους. Για παράδειγμα: «Ετοιμάζω τη βαλίτσα μου για το ταξίδι και βάζω μέσα ένα αρκουδάκι». Οι επόμενοι παίκτες επαναλαμβάνουν, καθένας στη σειρά του, τα λόγια του προηγούμενου, προσθέτοντας ένα επιπλέον αντικείμενο στη βαλίτσα. Για παράδειγμα: «Ετοιμάζω τη βαλίτσα μου για το ταξίδι και βάζω μέσα ένα αρκουδάκι και ένα σαπούνι… κλπ.». Ο κάθε παίκτης πρέπει να ακούει προσεκτικά τα λόγια των υπολοίπων, γιατί εάν ξεχάσει ένα από τα αντικείμενα, βγαίνει από το παιχνίδι. Σε μια παραλλαγή του παιχνιδιού, οι παίκτες πακετάρουν αντικείμενα στη «βαλίτσα της Άλφα-βήτα», η οποία δημιουργεί δεσμεύσεις ως προς τον αρκτικό φθόγγο του ονόματος του αντικείμενου: το όνομα κάθε νέου αντικειμένου αρχίζει από το επόμενο γράμμα της αλφαβήτας.
Η λίστα με τις λέξεις
Φτιάξτε μία λίστα 10 απλών λέξεων και αριθμήστε τες από το 1 ως το 10. Ο «αρχηγός» διαβάζει τη λίστα των 10 λέξεων, μαζί με τους αριθμούς. Για παράδειγμα, «ένα, ποδήλατο, δύο, τραπέζι, τρία…». Οι υπόλοιποι συμπαίκτες ακούνε προσεκτικά. Ο «αρχηγός» λέει έναν αριθμό από το 1 ως το 10. Ο πρώτος παίκτης που θα πει τη λέξη που αντιστοιχεί στον αριθμό αυτό είναι ο νικητής του πρώτου γύρου. (Εναλλακτικά, όλοι οι παίκτες γράφουν σε ένα χαρτί τη λέξη, και όσοι έχουν γράψει τη σωστή λέξη κερδίζουν έναν πόντο). Μετά το τέλος του πρώτου γύρου ο αρχηγός επιλέγει και λέει έναν άλλο αριθμό, οι παίκτες βρίσκουν τη λέξη που του αντιστοιχεί, κ.ο.κ. Ως παραλλαγές του παιχνιδιού, θα μπορούσε ο αρχηγός να επιλέγει τους αριθμούς με τη σειρά (γεγονός που διευκολύνει την ανάκληση. Επομένως, ίσως είναι καλύτερα να ξεκινήσετε έτσι και στη δεύτερη παρτίδα να επιλέγετε τυχαία αριθμούς) ή οι λέξεις της λίστας να αφορούν ένα συγκεκριμένο θέμα, να είναι πολυσύλλαβες και δύσκολες ή να είναι λέξεις ξένης γλώσσας.
Ασκήσεις διαδοχής
Τα παιδιά να πουν τις μέρες, τους μήνες ή την αλφαβήτα με τη σειρά και μετά αντίστροφα. Επίσης, θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν άσημες λέξεις (λέξεις που δεν σημαίνουν τίποτα), πχ. πιχάνε, κοτάχι, που θα πρέπει να τις επαναλάβει, με σταδιακά αυξανόμενο συντελεστή δυσκολίας.
Παιχνίδια μνήμης
Το παιδί να δει μια σειρά από φωτογραφίες αντικειμένων για κάποια δευτερόλεπτα και να τις επαναλάβει. Αρχικά να πει τι είδε και έπειτα να παρατηρήσει πάλι τις εικόνες και να προσπαθήσει να θυμηθεί τη σειρά που εμφανίστηκαν. Στη καθημερινή ζωή, έξω στο δρόμο ή στο αυτοκίνητο, να ζητηθεί από το παιδί να απαντήσει σε ερωτήσεις παρατήρησης και μνήμης, πχ. πόσοι άντρες πέρασαν; Τι φορούσε η γυναίκα που είδαμε; Να ζητείται από το παιδί να απαντήσει σε ερωτήσεις σχετικά με τη διαδρομή που έκανε πηγαίνοντας κάπου, π.χ. από που πήγε, πώς συνέχισε και πού έφτασε.
